Όρος Τσούργιακας

Το φαράγγι του Τσούργιακα

Ο σχηματισμός των δίδυμων βράχων του Τσούργιακα δημιουργήθηκε από τη διάβρωση της ασβεστολιθικής μάζας, που υψωνόταν ως φράγμα στα νερά της ανάντι λεκάνης, τα οποία λογικά θα λίμναζαν. Οι απορροές της Βασιλίτσας, ενισχυμένες από την τήξη των τελευταίων παγετώνων, βρήκαν το αδύνατο σημείο του βράχινου σχηματισμού, δηλαδή ένα τοπικό ρήγμα, και κατέσκαψαν τα σαθρά υλιά, διαλύοντας παράλληλα τα εύτρωτα ανθρακικά υλικά. Ο άξονας του νερού περνώντας από καταρράκτες και μικρές λίμνες, συνδέθηκε με το ρέμα του Δοτσικού, άνω κλάδο του Βενέτικου.

Το φαράγγι που δημιουργήθηκε, αν και μικρού αναπτύγματος, στολίστηκε σταδιακά με πυλώνες, σπηρούνια, σπηλιές, ζωνάρια και πατάρια. Το ανάγλυφο αυτό προσέφερε ευκαιρίες φωλιάσματος και καταφυγής στα μεγάλα πουλιά, όπως τα ημερόβια και νυκτόβια αρπακτικά, οι μαυροπελαργοί και άλλα, που αποίκησαν την περιοχή. Στα τέλη του 20ου αιώνα, το φαράγγι του Τσούργιακα φιλοξενούσε αρκετά σπάνια είδη και ως εκ τούτου εντάχθηκε στον κατάλογο των περιοχών NATURA. Σήμερα εντάσσεται στις ζώνες προστασίας του Εθνικού Πάρκου Βόρειας Πίνδου.

Ένα από τα ποικίλα έγκοιλα του Τσούργιακα χρησίμευσε ως κρυσφήγετο στο μεσολουριώτη οπλαρχηγό του Μακεδονικού Αγώνα Κώστα Γκούντα.

Στο Βενέτικο, στη θέση Νιδρούζι, σώζεται το πέτρινο τοξωτό γεφύρι του Γκαβού, έργο του 19ου αιώνα.

Η αρχαία πόλη στο Καστρί

Διάσπαρτα αρχιτεκτονικά μέλη οχύρωσης που είχαν βρεθεί στο λόφο Καστρί (ύψωμα Αγίων Θεοδώρων), πάνω από την Αλατόπετρα και στο νότιο σκέλος του όγκου του Τσούργιακα υπέδειξαν την ύπαρξη μεγάλης εγκατάστασης της κλασικής περιόδου

Η ανασκαφική έρευνα αποκάλυψε οικισμό των γεωμετρικών χρόνων και ακρόπολη, που άνθισαν την εποχή της μακεδονικής δυναστείας και παρέμειναν σε χρήση μέχρι την αρχή των ελληνιστικών χρόνων. Το μεγαλύτερο μέρος των ευρημάτων, κυρίως λατρευτικά και άλλα δημόσια κτίρια, βρέθηκαν στο εσωτερικό μεγάλης ακρόπολης, στο ψηλότερο τμήμα του λόφου. Η ανασκαφή είναι σε εξέλιξη και ο χώρος δεν είναι επισκέψιμος.

Το Πολυνέρι

Το Πολυνέρι είναι σχετικά μεγάλο χωριό, κτισμένο στις πλαγιές του λόφου Ξούλας, στο νότιο σκέλος του Τσούργιακα. Απόγονος παλαιότερων προσπαθειών εποίκησης της πολύυδρης λεκάνης Ποταμούλι που ανοίγεται ανάμεσα στον Τσούργιακα και τα παρακλάδια της Βασιλίτσας, το Βοδεντσικό, όπως είναι το παλιό όνομα του χωριού, συγκροτήθηκε κάπου στον 17ο αιώνα γύρω από της πηγές της σημερινής θέσης από διάσπαρτες συνοικήσεις της περιοχής, ανάμεσα στις οποίες κυριότερη ήταν η Μποντζά, ενώ προφανώς άλλες θα βρίσκονταν στη Μπάλνα, την Αγία Παρασκευή και το Σέλωμα.

Κεφαλοχώρι της μικρής περιφέρειάς του, που περιλαμβάνει τη Λάβδα, το Πανόραμα, το Περιβολάκι και εν μέρει την Αλατόπετρα, το Πολυνέρι διατήρησε μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα κάποιες επιχειρήσεις εμπορίου, εστίασης και διαμονής, που σταδιακά ατόνησαν. Κύρια δραστηριότητα παραμένει η κτηνοτροφία, ενώ παλιότερα το χωριό είχε και αρκετούς νερόμυλους στην κοιλάδα Ποταμούλι. Ονομαστές τοποθεσίες της κοινοτικής έκτασης του χωριού είναι η Όμορφη Ράχη, με ανοιχτή θέα στη ΒΑ Πίνδο, οι πηγές Βάρκα Μήτσιαλου και Πηγάδι της Κρανιάς, η Αγία Παρασκευή, από όπου το πρωί μπορεί να απολαύσει κανείς όλο το ανάπτυγμα της Βασιλίτσας και φυσικά το Καστρί από όπου βλέπουμε τον Όλυμπο, το Σμόλικα και το Βόιο.

Μέσα στο χωριό, αξίζει να δει κανείς την παλιά πέτρινη βρύση, το δημοτικό σχολείο του 1914 και την εκκλησία της Κοίμησης της Θεοτόκου (του 1900), ενώ στην γύρω περιοχή ξεχωρίζουν ο παλιός ναός του Αγίου Νικολάου στη Μποντζά και το ξωκλήσι των Αγίων Θεοδώρων στο Καστρί.

Η Αλατόπετρα

Η Αετιά

Η Αετιά, το χωριό που έδωσε το όνομα του ορεινού συγκροτήματος, είναι ένα μικρός οικισμός χτισμένος στους πρόποδες του βορινού όγκου, πάνω στον παλιό - και νεότερο - δρόμο προς του Φιλιππαίους. Όπως και οι Φιλιππαίοι, το Πρόσβορο, το Μεσολούρι και το Πολυνέρι, η Αετιά, που παλιότερα λεγόταν Τσουργιακάτ και μετά Τσούργιακας, είναι ένα από τα χωριά της μεταβατικής οικονομίας, μεσοστρατίς ανάμεσα στα καθαρά κτηνοτροφικά βλαχοχώρια και τα καθαρά γεωργικά χωριά της μολάσσας. Τα χωριά αυτά, γνωστά ως κουπατσιαροχώρια, απλώνονται στο ανατολικό περίγραμμα της Πίνδου και βιοπορίζονταν από τη γεωργία, την κτηνοτροφία και το δάσος, αλλά και τις μεταφορές, καλύπτοντας με τα καραβάνιά τους τις ανάγκες κτηνοτρόφων σε αλάτι και εμπορικές συναλλαγές. Παράλληλα, οι κουπατσιαραίοι εξυπηρετούσαν και τα πεδινά χωριά σε καυσόξυλα και άλλα προϊόντα.

Σήμερα το χωριουδάκι αναβιώνει το καλοκαίρι από λιγοστούς καταγόμενους που έρχονται να ανοίξουν τα ανακαινισμένα σπίτια και να λειτουργήσουν την πετρόχτιστη εκκλησία του Αγίου Νικολάου.

Στη βάση της ορθοπλαγιάς του βορινού όγκου του Τσούργιακα βρίσκεται η δρομική εκκλησία της Παναγίας, κτισμένη το 1809. Ορόσημο και αυτή του παλιού ημιονικού δρόμου προς τη Σαμαρίνα, η εκκλησία τιμά την Κοίμηση της Θεοτόκου και γιορτάζει το Δεκαπενταύγουστο. Η εικονογράφησή της περιλαμβάνει ενδιαφέροντα έργα Σαμαριναίων αγιογράφων του 19ου αιώνα.

Η χλωρίδα του Τσούργιακα έχει πολλές ομοιότητες με τη Χλωρίδα του Όρλιακα , που παρουσιάζεται στο σχετικό κεφάλαιο.

Αντίστοιχα, η πανίδα περιλαμβάνει όλα τα θηλαστικά (λύκο, αρκούδα κλπ) της Βόρειας Πίνδου, καθώς και ένα μεγάλο μέρος από την ποικιλία από Τα πουλιά του Όρλιακα, με εξαίρεση τα είδη του υπορόφου και του θαμνώνα. Οι εκτεταμένες ορθοπλαγιές και το πολύ πιο ανοιχτό τοπίο προσφέρουν ιδεώδεις συνθήκες για την εγκατάσταση σπάνιων αρπακτικών, όπως ο Φιδαετός, ο Χρυσαετός, ο Πετρίτης και το Χρυσογέρακο, ενώ παλιότερα φώλιαζαν εδώ ασπροπάρηδες και μαυροπελαργοί.