Εξερευνήστε τον Όρλιακα και τον Τσούργιακα

Ο Όρλιακας (1.453 μ. κοντά στου Καραστέργιου, δηλαδή το διάσελο με την Πίνδο, 1432 μ. στον κύριο όγκο, 1526 μ. στη Λιάγκουνα) είναι ένα μικρό σε έκταση βουνό που αποσχίζεται από τις κεντρικές μάζες της ανατολικής πλευράς της Βόρειας Πίνδου και απλώνεται ανάμεσα στους δυο ορεινούς κλάδους του Βενέτικου ποταμού, παραπόταμου του Αλιάκμωνα. Συγκεκριμένα, το βουνό υψώνεται ανάμεσα στον Ασπροπόταμο (ή Περιβολιώτικο ρέμα), που πηγάζει από τις βορινές πτυχώσεις της Βάλια Κάλντα, και τον κύριο ρου του Βενέτικου (ή Βελονιά), που έρχεται από τις λεκάνες ανάμεσα στην Βασιλίτσα και το Βόιο. Τα ανάγλυφα του Όρλιακα ολοκληρώνονται στο σημείο συνάντησης των δυο ποταμών, ακριβώς κατάντι του φαραγγιού της Πορτίτσας.

Νησίδες ασβεστολίθων μέσα σε ένα γεωλογικό χάος

Ορεογραφικά, ο Όρλιακας, μαζί με τη γειτονική και συνεχόμενη Λιάγκουνα μπορούν να θεωρηθούν παρακλάδι της Βασιλίτσας. Γεωλογικά, το σύμπλεγμα Λιάγκουνα-Όρλιακας συνιστά τα μεγαλύτερα από τα ασβεστολιθικά λέπια της ΒΑ Πίνδου, που υψώνονται στα ανατολικά της οροσειράς, μέσα σε ένα θύλακα από λατύπες και κροκαλοπαγή της γειτονικής μολάσσας, αλλά και ανθρακικά και οφιολιθικά θραύσματα.

Βορειότερα υψώνεται ένας ακόμα ασβεστολιθικός όγκος, ο Τσούργιακα. Τα δύο βουνά, με τις ορθοπλαγιές και τα φαράγγια τους, ξεχωρίζουν σαν νησιά μέσα στην άμορφη μάζα των πλουτώνιων και ταυτόχρονα δημιουργούν δυο ενότητες με ιδιαίτερες περιβαλλοντικές συνθήκες, οι οποίες κάμπτουν τα ανύσματα της ανθρωπογεωγραφίας και της ιστορίας και ελκύουν την κατοίκηση, τους δρόμους, τις θέσεις άμυνας και την ένταση της παραγωγής, παράγοντες που με τη σειρά τους διαμορφώνουν τις περιβαλλοντικές συνθήκες μέσα στις οποίες παγιδεύεται η άγρια ζωή της περιοχής. Ο μικρός, χαμηλός αλλά ασβεστολιθικός Όρλιακας είναι ένα σπουδαίο περιβαλλοντικό στοιχείο, ένα οντολογικό συστατικό της ΒΑ Πίνδου.

Ανθρωπογεωγραφία

Η αποσύνδεση της οροσειράς του Όρλιακα από την ΒΑ Πίνδο γίνεται στην περιοχή των κορυφών Στραγγόπετρα-Μαντηλίτσα. Η περιοχή είναι καλυμένη με δάση Μαυρόπευκου και αυλακώνεται από πολλές ρεματιές που καταλήγουν στον Ασπροπόταμο ή τον κυρίως Βενέτικο. Η κοιλάδα του κυρίως Βενέτικου αποκόπτει τον Όρλιακα από τις πτυχώσεις των Γρεβενών, όπου τα πλουτώνια χάνονται σταδιακά κάτω από τη μολάσσα της Μεσελληνικής Αύλακας.

Μια απο τις προφανέστερες εκφράσεις της υπέρθεσης των πλουτώνιων από την υδατοπερατή ασβεστολιθική μάζα είναι η εμφάνιση μεγάλων πηγών στη ζώνη επαφής. Πράγματι, στην επαφή των ασβεστολίθων του Όρλιακα με το γενικευμένο αδιαπέρατο υπόβαθρο ανακύπτουν μεγάλες αναβλύσεις, όπως η πηγή του Ζιάκα, πάνω από το ομώνυμο χωριό. Άλλες πηγές αναβλύζουν στην Κερασιά, το Περιβολάκι και αλλού και αποτελούν σημεία αγκύρωσης της κατοίκησης και της παραγωγής.

Η παρουσία των ασβεστολίθων επηρεάζει τη γεωμετρία των αξόνων του υδρογραφικού πλέγματος της περιοχής, πάντα με την μορφή φαραγγιών. Έτσι, ο Όρλιακας προσελκύει το ρου του Ασπροπόταμου, προσφέροντάς του τη δυνατότητα να σκάψει ένα βαθύ, κάθετο και εντυπωσιακό φαράγγι στην άκρη της μάζας του και στη σύνδεση με τους λόφους της Τσούκας Καραλή. Το φαράγγι αυτό, που έχει το εύγλωτο όνομα Πορτίτσα, πραγματικά ολάνοιχτη πόρτα για τα νερά της ΒΑ Πίνδου, σχηματίστηκε από τη διαδοχική διάβρωση, αποσάθρωση και κατάρρευση του ασβεστόλιθου στον άξονα ενός προϋπάρχοντος ρήγματος.

Παρόλες τις απόκρημνες πλαγιές του, ο Όρλιακας φιλοξενεί αρκετά χωριά, όπως ο Ζιάκας, το Σπήλιο, το Περιβολάκι. Παράλληλα, το βουνό παρεμβάλλεται ανάμεσα στη ζώνη των χωριών των Γρεβενών και των Βλαχοχωριών και έτσι διατρέχεται από τους παλιούς και νεότερους δρόμους της περιοχής, που και οι δύο διασχίζουν το πέρασμα Καραστέργιου, το λαιμό Όρλιακα-ΒΑ Πίνδου και το λιβάδι του Έξαρχου, το διάσελο Λιάγκουνας-ΒΑ Πίνδου.

Ο δρόμος από τα Γρεβενά περνά από το Ταμπούρι και κατηφορίζει προς το Βενέτικο, τον οποίο δρασκελίζει με τη βοήθεια της γέφυρας του Ζιάκα. Αντίστοιχα, το φαράγγι της Πορτίτας ξεπερνιόταν με το μονότοξο γεφύρι της Πορτίτσας, που επέτρεπε τη σύνδεση με το Τρίκωμο και το Μοναχίτι.

Η φύση

Βλάστηση

Η περίμετρος του Όρλιακα σκεπάζεται από δρυοδάση, όπου κυριαρχεί η Μακεδονική δρυς, ενώ οι ανώτερες πλαγιές καλύπτονται από μια μίξη Μαυρόπευκου και Ελάτης, με πολλά ξέφωτα και συχνή παρουσία φυλλοβόλων, όπως σφενδάμια, φλαμουριές, οστρυές, και γάβροι, αλλά και σποραδικά άτομα Ίταμου. Στα ξέφωτα, που άλλοτε καλλιεργούντο, συναντάμε αγριοκερασιές και κρανιές. Στη Λιάγκουνα ξεκινούν οι οξιές, που είναι αφθονότερες όσο ανεβαίνουμε προς τη Στραγγόπετρα.

Κατά τόπους σχηματίζονται θαμνώνες, όπου κυριαρχούν χαμηλά τα πουρνάρια και ψηλότερα το Πυξάρι. Η παρόχθια βλάστηση συντίθεται από πλατάνια, ιτιές, φράξους και σκλήθρα.

Χλωρίδα

Το πετρολογικό υπόβαθρο, η γεωγραφική θέση και η ιδιαίτερα πλούσια βλάστηση αλλά κυρίως το γεγονός της απομόνωσης του "νησιωτικού" ασβεστόλιθου μέσα σε μια θάλασσα πλουτώνιων, κροκαλοπαγών και μολάσσας, συνηγορούν στην εποίκηση του Όρλιακα από μια αξιόλογη χλωρίδα, όπου περιλαμβάνονται πολλά σπάνια είδη. Ελλείψει συστηματικών καταγραφών στην περιοχή, το σχετικό κεφάλαιο Η χλωρίδα του Όρλιακα παρουσιάζει μια εποπτική εικόνα της χλωρίδας και των πλέον ενδιαφερόντων φυτών του Όρλιακα.

Ορνιθοπανίδα

Αν και δεν έχουν γίνει συστηματικές καταγραφές πανίδας, ένα πλήθος από σποραδικές παρατηρήσεις στην περιοχή βοηθούν να συντάξουμε τον πίνακα του κεφαλαίου Τα πουλιά του Όρλιακα.