Ανατολικό Πήλιο

Τα χωριά

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Η μακρόστενη κορυφογραμμή του Πηλίου λειτούργησε ανέκαθεν ως φυσικός φραγμός μεταξύ των οικισμών στις εκατέρωθεν πλαγιές του Πηλίου, αφού η υπέρβασή του μεγάλου υψομέτρου της ήταν δύσκολη, ιδίως το χειμώνα.

Τα χωριά του Ανατολικού Πηλίου καταλαμβάνουν τις πλαγιές που κοιτούν προς το Αιγαίο, εκτεινόμενα σε μια υψομετρική ζώνη από το επίπεδο της θάλασσας έως περίπου τα 600 μ. Τα πιο σημαντικά τοπικά κέντρα είναι η Ζαγορά και η Τσαγκαράδα, ενώ αξιόλογοι είναι και οι οικισμοί Ξουρίχτι, Μούρεσι, Κισσός, Μακρυράχη, Ανήλιο, Άγιος Ιωάννης και Άγιος Δημήτριος.

Αραιοί πυρήνες κατοίκησης μέσα σε ένα πλούσιο σε εδαφικούς και υδατικούς πόρους, αλλά και με ποικίλους περιορισμούς αγροδασικό τοπίο, τα χωριά αυτά έζησαν τη δική τους ιστορία, πολύ διαφορετική από την ταραγμένη πορεία των οικισμών της κεντρικής Μαγνησίας. Παραμένοντας μέλη του γαλαξία των οικισμών του Πηλίου, που απλώνονταν ακτινωτά πάνω σε ένα πλέγμα καλντεριμιών με επίκεντρο το Βόλο, τα χωριά του Ανατολικού Πηλίου έζησαν ωστόσο την περίοδο της ωρίμανσής τους κάτω από την επιρροή της τότε ισχυρής αθωνικής πολιτείας.

Η Ζαγορά

Η Ζαγορά είναι το μεγαλύτερο και πιο παλιό χωριό του Ανατολικού Πηλίου. Τα λιγοστά ευρήματα υποδεικνύουν ότι η περιοχή είχε κατοικηθεί από τα προϊστορικά χρόνια και πιθανόν το κύριο πόλισμα της ζώνης αυτής να ήταν η ομηρική Θαυμακίη, αναφορές για την οποία βρίσκουμε έως και στον 6ο αι. π.Χ.

Στη βυζαντινή περίοδο, η διάσπαρτη κατοίκηση στην πεδινή ζώνη, συσπειρώνεται κάτω από την πίεση των πειρατών, στην ορεινή θέση όπου προϋπήρχε η μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρα, που κατά την παράδοση ιδρύθηκε το 1160 μ.Χ. (καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1887). Στη μέση Τουρκοκρατία, ο οικισμός που οργανώθηκε εδώ γνώρισε γρήγορα άνθιση, χάρη στην μεταξοκαλλιέργεια σε συνδυασμό με την παραχώρηση προνομίων από την Οθωμανική διοίκηση. Τα μεταξωτά της Ζαγοράς διακινούνταν σε πολλές περιοχές της Ευρώπης, όπως η Βενετία, η Δαλματία και η Γερμανία και θεωρούνταν εφάμιλλα σε ποιότητα με τα γαλλικά.

Το όνομα του οικισμού προέρχεται από το σλαβικό «ζα-γορα» που, όπως και το ομόηχο Ζαγόρι της Ηπείρου, σημαίνει "ο τόπος πίσω από το βουνό". Η αίγλη της Ζαγοράς ήταν τόσο μεγάλη, που το ίδιο το Πήλιο ήταν κάποτε γνωστό και ως «βουνό της Ζαγοράς», ενώ τα χωριά του ανατολικού Πηλίου αναφέροντο με το συλλογικό όνομα «χωριά της Ζαγοράς».

Μια ακόμη προσοδοφόρα δραστηριότητα ήταν η επεξεργασία του μαλλιού στα λεγόμενα αργαστήρια, με τις "καπότες της Ζαγοράς" να είναι απο τις ιο γνωστές του είδους. Η πλούσια αυτή βιοτεχνική και εμπορική δραστηριότητα αποτέλεσαν γέφυρα επικοινωνίας με τη ευρωπαϊκή Δύση και δημιούργησαν γόνιμες συνθήκες για την πνευματική καλλιέργεια του οικισμού αλλά και της ευρύτερης περιοχής.

Η σημερινή εικόνα της Ζαγοράς αντανακλά τη συγκρότηση του οικισμού στην περίοδο της ακμής του, οπόταν και δημιουργήθηκαν τέσσερις μεγάλες συνοικίες που φέρουν τα ονόματα των ενοριακών εκκλησιών: η Αγία Παρασκευή ή Περαχώρα, η Αγία Κυριακή, ο Άγιος Γεώργιος και Σωτήρα. Το σύμπλεγμα απλώνεται στις προσήλιες πτυχές ενός πλέγματος από ρεματιές και ράχες.

Στα νεότερα χρόνια, σημαντικό ρόλο στην οικονομική ζωή της περιοχής της Ζαγοράς παίζει ο Αγροτικός Συνεταιρισμός, από τους παλαιότερους στη χώρα, ο οποίος εισήγαγε την καλλιέργεια των μήλων της ποικιλίας Starking Delicious από την Καλιφόρνια των ΗΠΑ. Ο συνδυασμός κλίματος και εδάφους δίνουν έναν πολύ ελκυστικό αποτέλεσμα γεύσης και σχήματος. Από το 1996 τα μήλα της περιοχής αναγνωρίστηκαν ως προϊόν Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και διακινούνται στην Ελλάδα και το εξωτερικό με το διακριτικό τίτλο "Ζαγορίν". Σήμερα η Ζαγορά έχει περί τους 2.000 κατοίκους και από το 2010 είναι έδρα του Καλλικρατικού Δήμου Ζαγοράς - Μουρεσίου.

Ενδιαφέροντα αξιοθέατα είναι το Ελληνομουσείον, το παλαιότερο σχολείο του Πηλίου και η ονομαστή Βιβλιοθήκη της Ζαγοράς που χρονολογείται από τον 18ο αιώνα και φιλοξενεί περί τους 3.000 τόμους, χάρτες και έγγραφα - τα παλιότερα είναι του 17ου αιώνα.

Η Μακρυράχη

Η Μακρυράχη καταλαμβάνει την προσήλια πλαγιά την μεγάλης ράχης πάνω στην οποία ελίσσεται σήμερα ο επαρχιακός δρόμος που συνδέει το ανατολικό Πήλιο με τα Χάνια και το Βόλο - στον ίδιο φυσικό άξονα άπλωνε τους ελιγμούς του και το κεντρικό καλντερίμι των χωριών της Ζαγοράς μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Η ζώνη αυτή είναι ιδιαίτερα στρατηγική, καθώς πάνω από τη Μακρυράχη βρίσκεται το κυριότερο σταυροδρόμι του ανατολικού Πηλίου. Τον κομβικό ρόλο της ζώνης επισημαίνει και το πολύ παλιό ξωκλήσι του Αγίου Αθανασίου του εν Άθω - πιο γνωστό ως Άθωνας, μονΰδριο του 1660 με ωραίες τοιχογραφίες, κτισμένο σε περίοπτη κορυφούλα κοντά στο σταυροδρόμι.

Παρόλο το όνομά της, πάντως, η Μακρυράχη δεν είναι χτισμένη σε ράχη, αλλά σε πλαγιά, ψηλά στη χαράδρα Μέγα Ρέμα, επωφελούμενη έτσι των πλούσιων νερών και εδαφών της κοιλάδας. Αν και έχουν βρεθεί λείψανα αρχαίας οχύρωσης και άλλα τεκμήρια κατοίκησης στην παράκτια ζώνη του Μπάνικα, προφανώς αυτά δεν σχετίζονται με τη σημερινή Μακρυράχη. Φαίνεται ότι το χωριό συγκροτήθηκε στη μέση Τουρκοκρατία, πιθανόν από αγρότες της Ζαγοράς, που ρίζωσαν στη θέση αυτή - η οποία δεν έχει οπτική επαφή με τη Ζαγορά - αξιοποιώντας τους πόρους της λεκάνης.

Η Μακρυράχη παρέμεινε ένας πολύ μικρός αγροτικός οικισμός, συμπιεσμένος ανάμεσα στην πολύφερνη Ζαγορά και το αντικρινό Ανήλιο, τουλάχιστον μέχρι και τον 18ο αι., για να παρουσιάσει μια έντονη αύξηση μέσα στον 19ο αιώνα και να φτάσει τους 700 κατοίκους. Οι εκκλησίες του χωριού, όπως η τρίκλιτη βασιλική του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, κτίστηκαν, ανακατασκευάστηκαν ή ανακαινίστηκαν εκείνη την περίοδο.

Σήμερα οι κάτοικοι του χωριού δραστηριοποιούνται στην οπωροκαλλιέργεια και την ανθοκομία, με πόλο τον Ανθοκομικό Συνεταιρισμό Γυναικών Μακρυράχης.

Η Τσαγκαράδα

Η Τσαγκαράδα είναι ένα αρκετά απλωμένο χωριό, καθώς στην ουσία αποτελείται από τέσσερις μικρότερους οικισμούς, που παίρνουν το όνομά τους από τις αντίστοιχες εκκλησίες: Άγιοι Ταξιάρχες, Αγία Παρασκευή, Άγιος Στέφανος και Αγία Κυριακή. Από αυτές, η παλαιότερη είναι αυτή του Αγίου Στεφάνου, η οποία χτίστηκε το 1746.

Η Τσαγκαράδα ευτυχεί να έχει κοντά της τις πανέμορφες παραλίες του Μυλοποτάμου, της Φακίστρας και της Καραβοστασιάς, συνδυάζοντας υπέροχα το βουνό με τη θάλασσα.

Η Τσαγκαράδα έχει 784 κατοίκους και ανήκει, ως έδρα της τοπικής κοινότητας Τσαγκαράδας, στη δημοτική ενότητα Μουρεσίου του καλλικρατικού Δήμου Ζαγοράς - Μουρεσίου.

Η Αχιλλοπούλειος Εμπορική Σχολή Τσαγκαράδας ιδρύθηκε το 1865 με χορηγία των αδελφών Αχιλλόπουλου και δεχόταν σπουδαστές των εμπορικών επιστημών από ολόκληρη την Ελλάδα. Το κτίριό της υπέστη ζημιές στον σεισμό του 1955 για να αναστηλωθεί το 2001. Σήμερα στεγάζει τον πολιτιστικό οργανισμό του Δήμου, ενώ στους υπαίθριους χώρους της λαμβάνει χώρα ποικιλία εκδηλώσεων, προβολών και εκθέσεων.

Η Νανοπούλειος Σχολή κτίστηκε με δωρεά του Νικολάου Νανόπουλου στις αρχές του 20ου αιώνα, λειτουργώντας αρχικά ως Οικονομικό Γυμνάσιο. Σήμερα, το εντυπωσιακό πετρόχτιστο κτίριο στεγάζει το Δημοτικό σχολείο της περιοχής.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει το πέτρινο μονότοξο γεφύρι που ενώνει την Τσαγκαράδα με το γειτονικό Ξουρίχτι, γεφυρώνοντας το ρέμα του Μυλοποτάμου.

Ο Κισσός

Ο Κισσός είναι χτισμένος σε πολύ όμορφη τοποθεσία με εξαιρετική θέα προς τις κατάφυτες πλαγιές του Ανατολικού Πηλίου και το Αιγαίο σε υψόμετρο περίπου 600 μ. Είναι μια πολύ εξυπηρετική βάση εξερεύνησης τόσο του βουνού όσο και του παραλιακού μετώπου. Διαβάστε περισσότερα στο κεφάλαιο Ο Κισσός.

Το Μούρεσι

Το Μούρεσι βρίσκεται ίδιο περίπου υψόμετρο (380 μ.) και σχεδόν εφάπτεται με την Τσαγκαράδα. Μοιραζεται με τα γειτονικά χωριά τη χωροταξία ιδιομορφία, με έναν αραιό ιστό διαταγμένο παράλληλα με τον κύριο οδικό άξονα. Μοιράζεται επίσης και τον παραγωγικό προσανατολισμό, αλλά και την ιστορική πορεία με τους γείτονές του.

Διαβάστε περισσότερα στο κεφάλαιο Το Μούρεσι.

Η Νταμούχαρη

Παλιό επίνειο του Μουρεσίου, η Νταμούχαρη, ήταν το μοναδικό φυσικό λιμάνι σε όλη τη ζώνη από το Χορευτό μέχρι τη Λαμπινού και έτσι απέκτησε σχετικά μεγάλη εμπορική σημασία, καθώς και ένα μικρό φρούριο, παιδί των ταραγμένων Μέσων Χρόνων. Η Νταμούχαρη είναι σήμερα ένα απο τα σημεία του Πηλίου, όπου το τοπίο και η ιστορία επικαλύπτονται με φυσικότητα.

Διαβάστε περισσότερα στο κεφάλαιο Η Νταμούχαρη.

Ο Άγιος Ιωάννης

Ο Άγιος Ιωάννης είναι παραθαλάσσιος οικισμός, κλώνος του Αγίου Δημητρίου. Αν και δεν υπάρχει κάποια φυσική διαμόρφωση ή προστασία της ακτής από τα άγρια νερά του Αιγαίου, το ψαροχώρι χρησιμοποιήθηκε τα παλιότερα χρόνια ως σημείο φόρτωσης των γεωργικών προϊόντων της περιοχής της Ζαγοράς προς τις αγορές της ανατολικής Μεσογείου, δηλαδή τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, τη Κύπρο και την Κωνσταντινούπολη.

Ο οικισμός απλώνεται κατά μήκος της χαλικώδους ακτής, από το μικρό ακρωτήρι προς την Πλάκα έως το ρέμα της Μαυρούτσας, όπου διατηρείται ακόμα η μεταλλική γέφυρα του Ροβοάμ προς του Παπά Νερό και το Μούρεσι. Κοντά είναι και η παλιά εκκλησία του Αγίου Ιωάννη Πρόδρομου, που έδωσε το όνομα της περιοχής.

Στα τέλη του 20ού αιώνα, βασισμένος στην βραχώδη μύτη ανάμεσα στην παραλία του Αγίου Ιωάννη και την Πλάκα, κατασκευάστηκε λιμενοβραχίονας, που παρέχει στοιχειώδη προστασία και θέσεις αποβίβασης πλοίων. Το μικρό αυτό λιμάνι εξυπηρετούσε μέχρι πρόσφατα μια εποχιακή ακτοπλοϊκή σύνδεση με τις Σποράδες, τη Χαλκιδική και τη Θεσσαλονίκη. Έκτοτε, παρέχει καταφύγιο στις βάρκες και τα καϊκια των ντόπιων και άλλα σκαφη αναψυχής.

Ο Άγιος Ιωάννης είναι σήμερα ένας καθαρά τουριστικός οικισμός, από τους πλέον δημοφιλείς του Πηλίου. Η πλούσια υποδομή υπηρεσιών εστίασης και διαμονής πλαισιώνεται από τις δύο πιο γνωστές παραλίες του ανατολικού Πηλίου, το Παπά Νερό και την Πλάκα. Το χειμώνα, αντίθετα, ο οικισμός είναι σχεδόν έρημος.