Τα χωριά του Στρατωνικού Όρους

Καθώς υψώνεται ανάμεσα στο Χολομώντα και τη θάλασσα, το Στρατωνικό Όρος φιλοξενεί τόσο ορεινούς, όσο και παράκτιους οικισμούς. Χάρη στην έντονη τουριστική ροή, κυρίως από τις Βαλκανικές χώρες, οι παράκτιοι οικισμοί αναπτύχθηκαν ραγδαία τις τελευταίες δεκαετίες, επεκτείνοντας την επιρροή τους στον άμεσο ορεινό περίγυρό τους, ενώ αντίθετα τα χωριά του δάσους συρρικνώθηκαν.

Έτσι, σήμερα η παράλια ζώνη αποικείται από 3 μεγάλους οικισμούς, το Σταυρό, την Ολυμπιάδα και το Στρατώνι, ενώ η ορεινή οπισθοχώρα φιλοξενεί τα χωριά Βαρβάρα, Στάγειρα και Στρατονίκη. Το Μόδι και η Νέα Μάδυτος φωλιάζουν στη βορεινή πλευρά του συγκροτήματος και είναι προσανατολισμένα προς την γεωργική ζώνη της Βόλβης.

Ο Σταυρός

Ο Σταυρός, παράκτιος οικισμός του παλιού νομού Θεσσαλονίκης, είναι κτισμένος κοντά στο μεγάλο σταυροδρόμι που σηματοδοτεί την ανατολική οδική πύλη της Χαλκιδικής. Με πληθυσμό 3.672 κατοίκους, είναι ο μεγαλύτερος από τους οικισμούς του Στρυμονικού κόλπου και φιλοξενεί την έδρα του δήμου Βόλβης.
Ο οικισμός απλώνεται κατά μήκος του παραλιακού μετώπου και εκατέρωθεν της κεντρικής οδικής σύνδεσης από την Εγνατία προς τη Χαλκιδική. Όλο το οικιστικό απόθεμα της κώμης είναι νεώτερο και το μεγαλύτερο μέρος του αφορά καταστήματα και χώρους εξυπηρέτησης του αξιόλογου τουριστικού ρεύματος που διέρχεται ή παραμένει εδώ κατά τους θερινούς μήνες.
Η αρχική εγκατάσταση στην περιοχή έγινε σε πιο προφυλαγμένη θέση, με πηγαία νερά και μικρότερη έκθεση στην αλμύρα της θάλασσας. Το παλιότερο αυτό χωριό, που σήμερα αποτελεί τον προτιμώμενο τόπο διαμονής για τους μόνιμους κατοίκους, λέγεται Άνω Σταυρός και διατηρεί μια μικρή απόσταση από τη βουή του τουριστικού οικισμού.

Παλιότερα η οικονομία των δύο οικισμών ήταν προσανατολισμένη προς τον πρωτογενή τομέα, με κύριο αντικείμενο την υλοτομία, και τον δευτερογενή, εστιασμένο στην παραγωγή κάρβουνου και το εμπόριο ξυλείας. Από την περίοδο αυτή διατηρούνται αρκετές μικρές επιχειρήσεις, όπως και ένα μεσαίου μεγέθους εργοτάξιο παραγωγής κάρβουνου.
Είσοδος για τα μονοπάτια του Στρατωνικού Όρους, ο Σταυρός προσφέρει κάθε είδους εξυπηρέτηση και προμήθειες.

Τα Στάγειρα

Τα σημερινά Στάγειρα είναι ένα ημιορεινό χωριό, χτισμένο στους ΝΔ πρόποδες του Στρατωνικού όρους, σε υψόμετρο 500 μ.
Ο οικισμός συνέχεται με το χωριό Στρατονίκι, με το οποίο μοιράστηκε την κοινή μοίρα των Μαντεμοχωρίων της ορεινής Χαλκιδικής. Η εγκατάσταση στην περιοχή είναι παλιότερη του 9ου αιώνα και σχετίζεται με την βυζαντινή συνέχεια των αρχαίων και ρωμαϊκών εκμεταλλεύσεων της παρακείμενης μεταλλοφόρας ζώνης. Στο Βυζάντιο, η τοποθεσία λεγόταν Σιδηροκαύσια, όρος που αφορούσε την εκκαμίνευση των ποικίλων μεταλλευμάτων από τα προϊόντα των τοπικών ορυχείων.
Πέραν της μεταλλοφορίας, η θέση του χωριού βρίσκεται πάνω στον εσωτερικό άξονα σύνδεσης της Θεσσαλονίκης με την ανατολική ακτή της Χαλκιδικής και στον εγκάρσιο δρόμο από την περιοχή των Λιμνών Βόλβης-Κορώνης προς την Ουρανούπολη. Το σημαντικό αυτό πέρασμα προφανώς θα είχε οχυρωθεί ήδη από τα βυζαντινά χρόνια και η στρατιωτική δύναμη που θα παρέμενε εκεί, τόσο για τον έλεγχο της διάβασης, όσο και για τη φύλαξη των μεταλλείων, θα αποτέλεσε τον πυρήνα των μετέπειτα εποικίσεων.
Η θέση έχει και πολλά ακόμα φυσικά πλεονεκτήματα: η τοποθεσία είναι σχετικά ασφαλής, έχει πηγαία νερά, παρέχει εύκολη πρόσβαση στο βουνό και γειτονεύει με άφθονους γεωργικούς πόρους.

Η εξέλιξη του βυζαντινού αυτού σταθμού-εργοταξίου σε οικισμό έγινε πιθανότατα στην πρώιμη Τουρκοκρατία, οπόταν τα μεταλλεία της περιοχής απέκτησαν μεγαλύτερη στρατηγική αξία και τα μέχρι τότε παραπήγματα των εργατών έγιναν πετρόχτιστες κατοικίες. Πάνω στο οδικό πέρασμα κτίστηκε ψηλός πύργος και κοντά του η οχυρωμένη κατοικία του Τούρκου διοικητή του εργοταξίου, που έπαιρνε τον τίτλο Μαντέμ Αγάς (μαντέμ είναι η τουρκική λέξη για το σίδηρο - από τον όρο ονομάστηκαν Μαντεμοχώρια τα χωριά της ευρύτερης περιοχής). Σημάδι του μεγέθους και της σημασίας του οικισμού της οθωμανικής περίοδου είναι το μεγάλο, στεγασμένο με τρούλους, λουτρό (είναι το κτίσμα που αποδίδεται ως "Σιδηροκαύσια" σήμερα) και τα ποικίλα ερείπια δημόσιων κτιρίων που σώζονται κατά χώραν.
Το χωριό της οθωμανικής περιόδου αναφέρεται ως Καζαντζή Μαχαλάς και ανήκε στην ομάδα των Μαντεμοχωρίων, οι κάτοικοι των οποίων απασχολούνται κατά κύριο λόγο στην εξόρυξη και μεταφορά των πετρωμάτων της εκτεταμένης μεταλλοφόρας ζώνης της ανατολικής Χαλκιδικής. Αναφέρεται ότι ήδη κατά τον 15ο αιώνα λειτουργούσαν 500-600 καμίνια στην περιοχή, με κύριο αντικείμενο την παραγωγή αργύρου και μολύβδου. Στην ακμή της εξορυκτικής δραστηριότητας, τον 16ο αιώνα, το προβιομηχανικό αυτό σύμπλεγμα εγκαταστάσεων και μεταλλείων έφτασε να φιλοξενεί 7000 άτομα.
Η παραγωγή μειώθηκε μεσούντος του 17ου αιώνα, περίοδος άλλωστε παρακμής της αυτοκρατορίας, και οι εργάτες - που ανήκαν σε εθνικότητες της Βαλκανικής και της Μέσης Ανατολής - διασκορπίστηκαν. Στις αρχές του 18ου αιώνα, η εξόρυξη ανακάμπτει, η περιοχή αποκτά ποικίλα προνόμια και αναπτύσσει ένα τοπικό συνεταιριστικό μοντέλο εκμετάλλευσης, στο οποίο συμμετέχουν τα 12 Μαντεμοχώρια. Τα Στάγειρα παραμένουν ο κομβικός οικισμός της ομάδας.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα, η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων περνά από τα Μαντεμοχώρια σε μια Γαλλο-Τουρκική εταιρεία με έδρα το Παρίσι, ενώ στην περιοχή εγκαθίσταται μεγάλο στρατιωτικό σώμα, αλλοιώνοντας τη δημογραφία και παραλύοντας την οικονομία της.
Σταδιακά, μέσα στον 20ο αιώνα, το χωριό αποσυνδέθηκε από την ένταση της παραγωγής μεταλλευμάτων, η οποία μετακινήθηκε προς το Στρατώνι. Σαν σε αντάλλαγμα, το αγροτικό πλέον χωριό πήρε το όνομα της αρχαίας πόλης Στάγειρα, πατρίδας του Αριστοτέλη.
Σήμερα τα Στάγειρα έχουν περί τους 300 μόνιμους κατοίκους. Στο χώρο του πύργου και της κατοικίας του Μαντέμ Αγά έχει δημιουργηθεί το υπαίθριο Πάρκο Αριστοτέλη, εξοπλισμένο με διαδραστικά εργαλεία και παιχνίδια, που παραπέμπουν σε πειράματα και ανακαλύψεις του μεγάλου φιλοσόφου και φυσικού επιστήμονα της αρχαιότητας Αριστοτέλη.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος