Η φύση του Σμόλικα

Η χλωρίδα του Σμόλικα

Τα ενδημικά του Σμόλικα

Ο Σμόλικας φιλοξενεί μια πολύ ενδιαφέρουσα χλωρίδα, όχι τόσο σε αριθμό ειδών - όπως η γειτονική Τύμφη - όσο στη σπανιότητα και κυρίως στη φυτογεωγραφική ιδιαιτερότητα των ειδών του.

Αναμφίβολα, τα πιο σημαντικά είδη φυτών του Σμόλικα είναι τα αποκλειστικά ενδημικά του βουνού.

• Aubrieta glabrescens, βρίσκεται κυρίως σε οφιολιθικούς βράχους από τα 2400 μέχρι την κορυφή του Σμολικα.


• Crepis merxmuelleri, ταυτοποιήθηκε ως νέο είδος το 1988. Βρέθηκε σε οφιολιθικές πετροπλαγιές και πρανή δρόμων στην υψομετρική ζώνη 1000-1700 μ.


• Taraxacum nudum, σπάνιο αγριοράδικο, που συναντάται σε πετρώδεις θέσεις με αραιά ρόμπολα και υγρές τοποθεσίες στην υψομετρική ζώνη 1500-2600 μ.


• Galium ophioliticum, αναγνωρίστηκε το 1987, σπάνιος εκπρόσωπος του γένους Galium σε οφιολιθικά εδάφη (όπως λέει και το όνομά του)


• Centaurea ptarmicoides, μια σπάνια κενταύρια των οφιόλιθων.

Η χλωρίδα των οφιόλιθων

Οι σερπεντίνες καλύπτουν μεγάλες περιοχές της Βαλκανικής, που εκτείνονται κατά μήκος συγκεκριμένων οροσειρών με κατεύθυνση από βορρά προς νότο. Στην Ελλάδα οι οφιόλιθοι είναι παρόντες κυρίως στη Βόρεια Πίνδο (Σμόλικας, Βασιλίτσα, Βάλια Κάλντα), το Βούρινο, την Εύβοια, τα Γεράνεια και το Καλλίδρομο. Οι περιοχές αυτές συνδυάζουν τέσσερα πολύ ιδιαίτερα βιογεωγραφικά χαρακτηριστικά:

• μια νησιωτικού τύπου παρουσία, δηλαδή πρόκειται για περιοχές απομονωμένες μέσα σε μια "θάλασσα" ασβεστολίθων, αλλούβιων ή μολάσσας,
  
• μια ιδιαίτερη χημική σύσταση, καθώς τα εδάφη είναι πλούσια σε μαγνήσιο, πυρίτιο, σίδηρο, νικελίου, κοβάλτιο και χρώμιο και ταυτόχρονα φτωχές σε αργίλιο και ασβέστιο,
  
• ιδιαίτερες βιοκλιματικές συνθήκες, καθότι πρόκειται για ηπειρωτικές περιοχές μεγάλου συνήθως υψομέτρου, και


• ένα ιδιότυπο παλαιογεωγραφικό ιστορικό, καθώς συχνά πρόκειται για ζώνες που απομονώθηκαν ή επηρεάστηκαν έντονα κατά τις παγετωνικές περιόδους.

Τα πιο πάνω χαρακτηριστικά και το γεγονός ότι λόγω του δύσκολου αναγλύφου, οι περιοχές αυτές δέχονται περιορισμένη πίεση από τις σύγχρονες ανθρώπινες δραστηριότητες, συνηγορούν στη διαμόρφωση και διατήρηση βιοτόπων εξειδικευμένων χαρακτηριστικών, ιδιαίτερα κατάλληλων για φυτά που προτιμούν τα βασικά έως υπερ-βασικά εδάφη ή δεν είναι ανταγωνιστικά στο ασβεστολιθικό περιβάλλον. Έτσι, η ποικιλότητα ιδιαίτερων, σπάνιων και κυρίως τοπικών ενδημικών φυτών είναι μεγάλη και οι περιοχές αυτές λειτούργησαν κατά τις πρόσφατες γεωλογικές περιόδους σαν κέντρα ειδοποίησης (παραγωγής νέων ειδών). Ο αριθμός των σερπεντινόφιλων βαλκανικών ενδημικών φτάνει τα 335 taxa, από τα οποία τα 123 είναι τοπικά ενδημικά.

Σημειώνουμε ωστόσο ότι η εν γένει χλωρίδα των οφιολίθων είναι λιγότερο πλούσια από αυτήν των ασβεστολιθικών όγκων παρόμοιων άλλων συνθηκών (κλίμα, υψόμετρα, απομόνωση και ένταση δραστηριοτήτων).

Ως άμεση συνέπεια των πιο πάνω, η χλωρίδα του Σμόλικα, που είναι ο οφιολιθικός όγκος με τα μεγαλύτερα υψόμετρα στην Ελλάδα και ταυτόχρονα με πρακτικά αμιγές οφιολιθικό υπόστρωμα, είναι μεν μικρής συγκριτικά ποικιλίας, αλλά μεγάλης ποσοστιαίας παρουσίας σπάνιων, βαλκανικών και τοπικών ενδημικών φυτών.

Campanula
hawkinsiana

Thymus
teucrioides

Λόγω αυτής της εξειδίκευσης αρκετά από αυτά τα είδη εμφανίζουν και περιορισμένη εξάπλωση: μερικά από τα τυπικά φυτικά είδη που φύονται σε οφιολιθικά εδάφη και απαντούν στην περιοχή είναι τα ελληνικά ενδημικά Leptoplax emarginata και Bornmuellera tymphaea, η Alkanna pindicola και η καμπανούλα Campanula hawkinsiana. Η Arenaria conferta subsp serpentini παρακολουθεί την εξάπλωση των οφιολιθικών μαζών από τα Βαλκάνια μέχρι τη Στερεά Ελλάδα.

Τα αποκλειστικά ελληνικά είδη

Εκτός από τα Leptoplax emarginata και Bornmuellera tymphaea, που αναφέρθηκαν πιο πάνω, στο Σμόλικα έχουν καταγραφεί τα ελληνικά ενδημικά Fritillaria epirotica, μια σκουρόχρωμη φριτιλάρια της Βόρειας Πίνδου, η σιληνή Silene haussknechtii (απαντάται στη μέση και ανώτερη υψομετρικά ζώνη των βουνών της Πίνδου), η Noccaea epirota (φυτό της Πίνδου), το Onosma epirotica, που ενδημεί στα βουνά της ΒΔ Ελλάδας και το Dichoropetalum stridii που έχει μια στενή παρουσία από τη Βάλια Κάλντα μέχρι το Γράμμο.

Τέλος, η ορχιδέα Dactylorhiza baumanniana subsp. smolikana είναι ελληνικό συνυφασμένο με τη ΒΑ Πίνδο.

Podospermum
roseum

Gentianella
bulgarica

Τα βαλκανικά είδη

Το Cerastium smolikanum ταυτοποιήθηκε ως νέο είδος το 1979, σε μια περιορισμένη βαλκανική ζώνη που περιλαμβάνει το Σμόλικα και αντίστοιχους βιοτόπους της νότιας Αλβανίας. Στο Σμόλικα βρέθηκε στην υψομετρική ζώνη 2300-2500 μ., δηλαδή στην στενή περιοχή γύρω από την ψηλότερη κορυφή.

Αντίστοιχα, το Alyssum smolikanum, επίσης βαλκανικής κατανομής, αναπτύσσεται γύρω από τις κορυφές του Σμόλικα πάνω από τα 1600 μ., σε πετρώδεις πλαγιές και σάρες.

Η χλωρίδα του Σμόλικα
Viola dukadjinica

Φυτά με τυπική βαλκανική εξάπλωση είναι και οι βιόλες Viola dukadjinica, Viola albanica και Viola epirota, που τις βρίσκουμε και στο Σμόλικα, όπως και στα γειτονικά βουνά. Αντίστοιχα η κατανομή της Silene parnassica subsp. pindicola απλώνεται από τη Βόρεια Πίνδο στα Κεντρικά Βαλκάνια, ενώ η κατανομή της Gentianella bulgarica εκτείνεται σε όλο το ελληνο-βουλγαρικό ορεινό τόξο. Από τις δύο κολομπίνες (γένος Aquilegia) που συναντάμε εδώ, ευρεία παρουσία στη Βαλκανική και την Ιταλία έχει η Aquilegia nigricans, ενώ το συγγενές Aquilegia vulgaris επεκτείνεται ακόμα πιο ανατολικά και δυτικά, ενώ και τα δύο είδη έχουν περιορισμένη εξάπλωση στη Βόρεια Ελλάδα.

Η χλωρίδα του Σμόλικα
Pedicularis graeca

Άλλα είδη με βαλκανική κατανομή είναι ο Dianthus haematocalyx subsp. pindicola, που στην Ελλάδα τον συναντάμε κυρίως στη Βόρεια Πίνδο (Ζυγός, Σμόλικας, Γράμμος κλπ). Στα βράχια φωλιάζει η Campanula tymphaea, είδος με διάσπαρτη παρουσία κατά μήκος της Πίνδου. Στους πετρότοπους θα συναντήσουμε τις βαλκανικές Pedicularis graeca και Potentilla aurea subsp chrysocraspeda και την εντυπωσιακή Pedicularis olympica, είδος της Βαλκανικής & Ανατολίας. Στη θέση της πολύ πιο διαδεδομένης Daphne oleoides θα βρούμε τη βαλκανική Daphne blagayana.

Τα φυτά της ορεινής ζώνης

Crocus
crysanthus

Armeria
rumelica

Πέραν των ενδημικών και σερπεντινοδίαιτων φυτών, μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν ορισμένα είδη της ορεινής ζώνης, άλλοτε με περιορισμένη και άλλοτε με ευρύτερη κατανομή, που στην Ελλάδα έχουν εντοπιστεί μόνο στο Σμόλικα. Ένα από αυτά είναι το Botrychium simplex, με ευρεία κατανομή στην Παλαιαρκτική, που φτάνει νότια μέχρι το Σμόλικα.

Τυπικά είδη που συναντώνται στα υγρά βραχώδη πρανή των αναρίθμητων ρεματιών είναι οι πινγκουίκουλες Pinguicula crystallina subsp. hirtiflora και Pinguicula balcanica. Τις υγρές τοποθεσίες κοσμούν η όμορφη Parnassia palustris και το κατάλευκο Anthericum liliago. Αν σκύψουμε προσεκτικά σε λασπώδη σημεία, θα δούμε ομάδες από τις μικρούλες Gentianella bulgarica. Αντίθετα, προφανείς είναι οι νάρκισσοι των ποιητών Narcissus poeticus, που αφθονούν τοπικά στα υγρά λιβάδια.

Από το εντυπωσιακό γένος των Lilium έχουν καταγραφεί ο Κόκκινος κρίνος Lilium chalcedonicum, το κατακίτρινο Lillium albanicum και το μωβ Lillium martagon.

Από τις αρχές της Άνοιξης, χαμηλά εμφανίζονται οι κίτρινοι κρόκοι Crocus crysanthus και ψηλότερα οι πρίμουλες Primula veris.

Ανάμεσα στα εκατοντάδες είδη που ανθίζουν το καλοκαίρι, αξίζουν να αναφερθούν η λευκή Armeria canescens, το Geocaryum pindicola που εξαπλώνεται κατά μήκος της οροσειράς, το ορεινό Asyneuma pichleri που φτάνει έως τα 2000 μ., η Gentiana lutea, είδος των βουνών της Ευρώπης, από τα Δυτικά Βαλκάνια μέχρι τα Πυρηναία, οι λαμπερές κίτρινες βουνίσιες τουλίπες Tulipa australis και οι καμπανούλες Campanula radicosa και Campanula persicifolia.

Στα πετρώδη εδάφη της ανώτερης ζώνης θα συναντήσουμε λίγες Stellaria montana, είδος με λευκά άνθη και εξάπλωση κυρίως στη Βόρεια Ελλάδα, καθώς και τη Fumana bonapartei. Ψηλά θα βρούμε επίσης την Armeria rumelica, ενώ χαμηλότερα ανθίζουν οι συγγενικές Scabiosa tenuis.

Οι ορχιδέες

Η χλωρίδα των ορχιδεών της περιοχής είναι ιδιαίτερα πλούσια. Εκτός της Dactylorhiza baumanniana subsp. smolikana, που αναφέρθηκε πιο πάνω στα ελληνικά ενδημικά, στο Σμόλικα θα βρούμε κυρίως είδη του δάσους και των υγρών λιβαδιών, όπως οι κεφαλανθέρες Cephalanthera damasonium και Cephalanthera rubra, τα είδη του γένους Orchis, όπως οι Orchis pallens και Orchis pinetorum, οι δακτυλόριζες Dactylorhiza saccifera, Dactylorhiza cordigera subsp. pindica, Dactylorhiza kalopissii και Dactylorhiza romana, οι επιπάκτιδες όπως η Epipactis palustris και οι νεοτίνεες Neottia nidus-avis, Neottia ovata, Neotinea maculata και Neotinea ustulata. Ξεχωριστές παρουσίες είναι τα δυσεύρετα Platanthera bifolia, Gymnadenia frivaldii, Gymnadenia conopsea, Epipogium aphyllum, Coeloglossum viride και Corallorhiza trifida.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

topoguide greece

Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΤΟΥ ΣΜΟΛΙΚΑ

Φωτογραφίες και περιγραφές των κυριότερων ειδών χλωρίδας του Σμόλικα θα περιληφθούν στον οδηγό Σμόλικας topoguide, που βρίσκεται σε εξέλιξη. Ο οδηγός περιλαμβάνει επίσης 100δες Σημεία Ενδιαφέροντος και ένα ψηφιακό βιβλίο-οδηγό για την περιοχή.

Ο οδηγός Σμόλικας topoguide θα είναι διαθέσιμος για συσκευές Android ως in-app αγορά, μαζί με μια εκατοντάδα άλλες περιοχές της Ελλάδας, μέσα από ην εφαρμογή πεζοπορικής πλοήγησης topoguide Greece.

Ο οδηγός Σμόλικας topoguide θα είναι διαθέσιμος ως in-app αγορά για συσκευές iOS (iPhone και iPad), μαζί με μια εκατοντάδα άλλες περιοχές της Ελλάδας, μέσα από ην εφαρμογή πεζοπορικής πλοήγησης Topoguide Greece.

Το topoguide Greece παρέχει έναν πλήρη off-line πεζοπορικό χάρτη της Ελλάδας, δεκάδες χιλιάδες POIs και λειτουργίες καταγραφής και πλοήγησης.

Πηγές

V. Stevanovic, Kit Tan, and G. Iatrou 2003. Distribution of the endemic Balkan flora on serpentine (I. Obligate serpentine endemics). Plant Systematics Evolution 242:149–170

Σύνθεση και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος