Το νερό στην Κίρφη και το Μακρανικόλα

Η Κίρφη είναι ένας κατ΄εξοχήν άνυδρος όγκος. Εκτός από την εποχική συγκέντρωση στάσιμων νερών στην πόλγη της Δεσφίνας, στην ενδοχώρα δεν υπάρχουν άλλα άξια λόγου επιφανειακά νερά.

Όλες οι πηγές είναι μικρές και η ύδρευση των οικισμών γινόταν ανέκαθεν από συλλογές όμβριων νερών.
Πέραν των γνωστών και ευρύτατα χρησιμοποιημένων τρόπων συλλογής νερού με επιφανειακές λεκάνες, λύση που απευθύνεται κυρίως στον ποτισμό των ζώων, στην Κίρφη και ειδικότερα στον Μακρανικόλα θα βρούμε έναν τρόπο συγκέντρωσης και διατήρησης πόσιμου νερού, που αν και δεν είναι άγνωστος στην υπόλοιπη Ελλάδα, είναι τουλάχιστον ασυνήθης: τους προδέκτες.

Σήμερα, η ύδρευση της Δεσφίνας γίνεται από μακρύτατο υδραγωγείο, που ανεβάζει στο οροπέδιο νερό από το δίκτυο του Μόρνου, ενώ του Διστόμου γίνεται από το ίδιο δίκτυο, με απλούστερα μέσα.

Ο προδέκτης

Ο προδέκτης είναι η κύρια πηγή ποσιμου νερού για μεγάλο μέρος των κατοίκων του Μακρανικόλα και η μοναδική για τους κατοίκους του οικισμού Άγιος Νικόλαος.

Συγκεκριμένα, στο Μακρανικόλα, η συλλογή και διατήρηση του νερού γίνεται σε ένα ενιαίο κτίσμα, που λέγεται τοπικά {b}προδέκτης{/b}. Πρόκειται για μια στιβαρή, πετρόκτιστη κατασκευή σε σχήμα κόλουρου κώνου ή ημιελλειψοειδούς κυλίνδρου. Ο προδέκτης έχει ύψος γύρω στα 2 μέτρα και προσπελαύνεται από καλοφτιαγμένη πόρτα, με πρέκι και "ποδιά" από κέδρο, που εμποδίζει τα ζώα να ρυπάνουν το νερό. Η τοιχοποιΐα σταθεροποιείται με χωματόλασπη ή κονία : σε κάθε περίπτωση, το συνδετικό υλικό αφήνει κατάλληλα κενά, ώστε η όλη κατασκευή να είναι πλήρως περατή.
Στη βάση του κώνου ένα μεγαλούτσικο τετράγωνο άνοιγμα, δίνει πρόσβαση στο χώρο συγκέντρωσης των ομβρίων: μια εντυπωσιακή υπόγεια δεξαμενή, με απιοειδές σχήμα, μορφοποιημένη μέσα στο έδαφος, ενισχυμένη με λιθοδομή και επιχρισμένη με μεγάλη επιμέλεια με πηλό.
Η δεξαμενή είναι η καρδιά του προδέκτη και αποτελεί το πιο προσεκτικά κατασκευασμένο τμήμα του και αυτό που θα διατηρηθεί καλύτερα στο χρόνο. Το άνοιγμα μπορεί να έχει ξύλινο κινητό ή μεταλλικό αρθρωτό καπάκι. Από το άνοιγμα, θα κατέβει αυτός που θα καθαρίσει τη δεξαμενή από τις λάσπες, τουλάχιστον μια φορά το χρόνο. Οι περισσότεροι προδέκτες παραλαμβάνουν και αποθηκεύουν τα όμβρια, κυρίως από την επιφάνεια κάλυψής τους, αλλά και από χτιστές ή σωληνωτές υδρορροές ενός παρακείμενου κτίσματος. Υπάρχουν και προδέκτες που δέχονται τα χειμαρρικά νερά μιας μικρής ρεματιάς, προφανώς μαζί με πολλή λάσπη.

Ο προδέκτης κατασκευάζεται πολύ κοντά στην κύρια οικία και πολύ συχνά σε επαφή με το κύριο κτίσμα ή κάποιο βοηθητικό κτίριο. Σε πολλές περιπτώσεις ο προδέκτης βρίσκεται στη ζώνη εισόδου της οικίας, κοντά και συχνά δίπλα στην κύρια πόρτα του ισογείου ή την σκάλα του ορόφου, αν το σπίτι είναι διώροφο. Το νερό αντλείται με δοχεία από τη δεξαμενή και μεταφέρεται στο σπίτι. Την υγρή περίοδο, αν ο προδέκτης γεμίσει, η οικογένεια φροντίζει να αποθηκεύσει το επιπλέον νερό σε βαρέλες.

Μέχρι και τα τέλη του 20ού αιώνα, περίοδος κατά την οποία οι βροχές ήταν σταθερότερα κατανεμημένες μέσα στη χρονιά, η απόδοση του προδέκτη επαρκούσε για τις βασικές ανάγκες μιας οικογένειας.

Οι "ποταμοί"

Όπως είπαμε, τα νερά είναι άνισα κατανεμημένα στην Κίρφη. Μια από τις πιο εντυπωσιακές εκφάνσεις αυτής της ανισότητας είναι οι δύο μεγάλες αναβλύσεις στην νότια ακτή και συγκεκριμένα στους οικισμούς Ποταμοί και Βάλτος. Πρόκειται για δύο μεγάλες καρστικές πηγές, που αναβλύζουν στην επαφή με τον κορεσμένο ορίζοντα της θάλασσας. Η ανάβλυση δημιουργεί ένα μικρό ποτάμι, που ρέει γρήγορα προς τη θάλασσα.
Δεν φαίνεται να υπήρξε ποτέ κάποια αξιοποίηση των πηγών αυτών.

Τα πηγάδια

Ο κάτοικοι και κυρίως οι αγρότες των άνδρων περιοχών της Κίρφης προσπάθησαν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα της έλλειψης υδατικών πόρων ανοίγοντας πηγάδια, τόσο στην παράκτια λουρίδα των λεκανών, όσο και εσωτερικά.

Τα παράκτια πηγάδια αξιοποιούν τη συγκέντρωση των ομβρίων, που κατέρχονται μέσα από τις ρεματιές και πληρώνουν το έδαφος συναντώντας τη σημαντική υδραυλική πίεση του κορεσμένου σε θαλασσινό νερό υδροφορέα. Τα παράκτια πηγάδια δίνουν πόσιμο νερό μόνο αν η άντληση είναι αργή - αλλιώς η επιφάνεια επαφής του γλυκού με το θαλασσινό νερό υποχωρεί προς τα ανάντι και το νερό του πηγαδιού σύντομα έχει απαγορευτική αλατότητα. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα πηγάδια αυτά χρησιμοποήθηκαν κυρίως για τον ποτισμό των ζώων.

Τα εσωτερικά πηγάδια κατασκευάζονται είτε σε στρατηγικές θέσεις, είτε σε θέσεις όπου έχει εντοπιστεί ανάβλυση νερού - είτε στην επιφάνεια, είτε σε μικρό βάθος. Τα πηγάδια σε στρατηγικές θέσεις ανοίγονται κοντά σε σταυροδρόμια, εκκλησίες κλπ και σε θέσεις που θα μπορούσαν να δώσουν νερό - ρεματιές, παλαιοκοίτες ρεματιών. Άλλα πηγάδια ανοίγονται σε θέσεις με βράχια όπου στραγγίζει νερό από υπερκείμενα περατά στρώματα ή όπου έχει εντοπιστεί μια ροή νερού.

Οι ομβροσυλλέκτες

Σε περιοχές όπου κανένας άλλος τρόπος συλλογής ή μάστευσης νερού δεν μπορεί να αποδόσει, κατασκευάζονται μεγάλοι ομβροσυλλέκτες. Όλοι οι ομβροσυλλέκτες αποθηκεύουν το νερό σε μια μεγάλη δεξαμενή, συνήθως ανοιχτή, και το παρέχουν μέσω μιας ποτίστρας. Μεγάλους ομβροσυλλέκτες θα βρούμε κοντά στην κορυφή της Κίρφης, στο Μακρανικόλα, στην Κεφαλή, στο Μεσόκαμπο και αλλού.

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Πως θα τα βρείτε

Φωτογραφίες, περιγραφές και προσδιορισμό στο χώρο για τα ασυνήθη συστήματα συλλογής νερού που συναντάμε στην Κίρφη περιλαμβάνονται στον οδηγό Κίρφη topoguide, που προσφέρεται ως προϊόν προς αγορά μέσα στην μεγάλη εφαρμογή Topoguide Greece. Η εφαρμογή περιλαμβάνει 60 περιοχές της Ελλάδας, που τις εναλλάσει με εύκολο και ταχύ τρόπο. Το Topoguide Greece είναι ήδη διαθέσιμο για συσκευές iOS (iPhone) και θα διατεθεί σε λίγες μέρες για συσκευές Android.
Η εφαρμογή καθοδηγεί τον χρήστη να εντοπίσει το σημείο ενδιαφέροντος με ακρίβεια.