Το νερό στον Ελικώνα

Κείμενο και φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Λόγω της έντονης καρστικοποίησης και περατότητας των ασβεστολίθων του Ελικώνα, οι επιφανειακές ροές και αναβλύσεις είναι σποραδικές και άνισα κατανεμημένες και η παρουσία τους σχετίζεται με την παρουσία αδιαπέραστων στρωμάτων, όπως οι φλύσχες και οι σερπεντίνες.

Οπωσδήποτε, το μείζον υδρολογικό χαρακτηριστικό του Ελικώνα είναι οι πόλγες του - δηλαδή κλειστές λεκάνες, σαν μεγάλες δολίνες, αλλά με εσωτερικό υδογραφικό δίκτυο. Οι πόλγες έχουν πάντα μια ή περισσότερες καταβόθρες εκφόρτισης, αλλά πολύ συχνά πλημμυρίζουν το χειμώνα, όταν οι ποσότητες των ομβρίων ξεπερνούν την παροχετευτική ικανότητα της καταβόθρας. Ως επακόλουθο της σύγκλισης του υδρογραφικού πλέγματος των γύρω πλαγιών, και συνεπώς της συνεχούς εισροής φερτών υλικών, οι πόγλες έχουν πολύ εύφορα εδάφη - και έναν πολύ κοντινό υδροφόρο ορίζοντα. Δεν είναι λοιπόν καθόλου τυχαίο ότι οι δύο πιο σαφείς πόλγες του Ελικώνα φιλοξενούν από ένα χωριό η κάθε μία - το Ζερίκι και τα Κούκουρα, σήμερα Ελικώνας και Αγία Άννα αντίστοιχα.

Υδρολογικά, τα τέσσερα συγκροτήματα που συμπληρώνουν το σύμπλεγμα του Ελικώνα - η Παλιοβούνα, ο Ζαγαράς, οι Κολλιέδες και η Μεγάλη Λούτσα - έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά, όπως την έντονη καρστικοποίηση, και αρκετές διαφορές, όπως τη θέση εμφάνισης των αδιαπέρατων επιφανειών. Για παράδειγμα, ο Ζαγαράς είναι από τις ζώνες της Στερεάς Ελλάδας με την πιο εκτεταμένη καρστικοποίηση. Η βόρεια βάση του, ωστόσο, εφάπτεται σε μια επιφάνεια φλύσχη και άλλων αδιαπέρατων πετρωμάτων. Οι πηγές που δημιουργούνται στην επαφή αυτή, σε συνδυασμό με τις γειτονικές μεγάλες δολίνες με επίπεδο και εύφορο πυθμένα, ευνόησαν την εγκατάσταση σημαντικών κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων στη βάση του Ζαγαρά. Λίγο βορειότερα, πάνω από την Κορώνεια, μια ακόμα πηγή επαφής, το Κεφαλόβρυσο, αποτελεί τη μεγαλύτερη γνωστή ανάβλυση του Ελικώνα.

Η παρουσία πηγών στην κεφαλή μεγάλων λεκανών, που τυχαίνει να σχηματίζονται σε αδιαπέρατα εδάφη, συνθέτουν το μηχανισμό γένεσης των δύο ρεμάτων μόνιμης ροής του Ελικώνα, στην κοιλάδες της Άσκρης και της Ευαγγελίστριας. Η υδρολογική αυτή συντυχία στήριξε την ανάπτυξη μιας σταθερής γεωργίας και αποτέλεσε τη βάση της σχετικά θαλερής δημογραφίας μιας εξαιρετικά άγονης κατά τ' άλλα περιοχής. Σήμερα ακόμα, η Άσκρη αρδεύει τους οπωρώνες της και ποτίζει τα κοπάδια της αντλώντας νερό από τα παρακλάδια του Περμησσού.

Πάνω από τις κοιλάδες, ο Ελικώνας ως παραγωγική ενότητα περιλαμβάνει - ουσιαστικά αποτελείται - από απέραντα κτηνοτροφικά πεδία που στερούνται υδατικών πόρων. Η παραδοσιακή κτηνοτροφία έλυσε το γρίφο αυτόν στηριζόμενη στην "ξηρική" ρουμελιώτικη γίδα και συλλέγοντας το νερό όπου αυτό ήταν εφικτό- κυρίως σε πηγάδια και δευτερευόντως σε στέρνες. Πρακτικά, όλες οι μεγάλες ορεινές λεκάνες φιλοξένησαν κτηνοτροφικά πηγάδια, δηλαδή πηγάδια που διανοίγονται με την ελάχιστη δυνατή δαπάνη: στενά, μικρού βάθους και χωρίς περίπλοκες τεχνικές θαλάμων κλπ.

Ποτάμια

Μια από τις περιοχές που παρουσιάζουν σημαντική υδροφορία είναι η Κοιλάδα των Μουσών. Πολυάριθμες πηγές, όπως η πηγή Αγανίπη, και δύο ρεματιές με μόνιμη ροή προκάλεσαν τον Ποσειδώνα να ζευγαρώσει με τη Ελικώνια νύμφη Άσκρη, η οποία γέννησε τον Οίοκλο, οικιστή της Άσκρης. Το μικρό ποτάμι της κοιλάδας των Μουσών, ο Περμησσός, αναφέρεται από τον Ησίοδος στην Θεογονία του.

Τα κτήματα της περιοχής της Επισκοπής, στη βάση της ομαλής λεκάνης του Χριστού, που τα αρδεύει ο βόρειος κλάδος του Περμησσού, έδιναν τόσο πλούσια σοδειά, που στη Φραγκοκρατία θεωρήθηκε σκόπιμο να επιβλέπονται από μεγάλο αμυντικό πύργο - ο ψηλός μεσαιωνικός πύργος του Τερμησσού στέκει ακόμα ευσταλής στην κορυφή μιας περίοπτης βράχινης έξαρσης. Ο Ησίοδος αναφέρει ένα ακόμα ποτάμι στον Ελικώνα, τον Ολμειό. Πρόκειται για τη μεγάλη ρεματιά της κοιλάδας της Ευαγγελίστριας, που όχι μόνο έχει μόνιμη ροή, αλλά πλαισιώνεται και από μια μακρύτατη ζώνη παρόχθιας βλάστησης. Ένα ακόμα ρεματάκι, που γεννιέται από τις πηγές στο Κάνταλο, διατηρεί ροή όλο το χρόνο - τροφοδοτεί άλλωστε και την ομώνυμη ποτίστρα. Μια ακόμα κοιλάδα με σημαντική γεωργική παραγωγή, η κοιλάδα της αρχαίας Στείριδας, διατρέχεται από ένα πλέγμα ρεματιών, που συγκλίνουν στο ρέμα της Κλεισούρας. Σήμερα, η ρεματιά έχει μόνο εποχική ροή - και η νεότερη γεωργία έχει προσαρμοστεί στην πραγματικότητα αυτή, στρεφόμενη στην ελιά - αλλά φαίνεται ότι στο παρελθόν η κατάσταση ήταν κάπως διαφορετική, καθότι κατά τόπους, κοντά στον υδροκρίτη της κοιλάδας, υπάρχουν ρεματιές σε αδιαπέρατα εδάφη και μικρές πηγές. Εκτός από τις καλλιέργειες και τα κοπάδια, τα κεφαλάρια και οι ρεματιές μόνιμης ή ημιμόνιμης ροής έτρεφαν και τους νερόμυλους της περιοχής. Όπως θα δούμε στο σχετικό κεφάλαιο, σημαντικοί νερόμυλοι λειτούργησαν στο Νεοχώρι, τον Πρόδρομο, την Άσκρη, την Κορώνεια, το Κυριάκι, το Δομβό και αλλού.

Πηγές και κρήνες

Ο Ελικώνας είναι από τις ζώνες της Στερεάς Ελλάδας με την πιο εκτεταμένη καρστικοποίηση. Έτσι, το μεγαλύτερο μέρος των κρημνισμάτων που δέχεται διαρρέουν μέσω των καρστικών δικτύων προς τη θάλασσα και το επίπεδο του Βοιωτικού κάμπου. Κατά τόπους, ωστόσο, ο διάτρητος ασβεστόλιθος εφάπτεται με επιφάνειες φλύσχη ή άλλων αδιαπέρατων πετρωμάτων και κατά μήκος αυτής της επαφής δημιουργούνται πηγές, άλλοτε μικρές και εποχικές και άλλοτε μεγάλες και σημαντικές.

Στο Ζαγαρά κατά μήκος μιας τέτοια επαφής αναπτύσσονται οι πηγές Χαλίκι, Κερασιά, Κάνταλο και Πουρνάρα. Οι μικρές αυτές πηγές σε συνδυασμό με τις μεγάλες δολίνες με επίπεδο και εύφορο πυθμένα ευνόησαν την εγκατάσταση σημαντικών κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων στη βάση του Ζαγαρά. Μια άλλη ομάδα αναβλύσεων εμφανίζονται στην Κοιλάδα των Μουσών, όπως πηγή Αγανίπη. Οι μεγάλες καρστικές πηγές του βουνού είναι δεσμευμένες για την ύδρευση των οικισμών, όπως η σπουδαία πηγή της Χώστιας, στον Πρόδρομο και το πολύυδρο Κεφαλόβρυσο, στην Κορώνεια. Ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες, μια πηγή μπορεί να αποκτήσει μεγάλη πρακτική, μυθολογική ή συμβολική σημασία. Έτσι, η ανεξήγητη υδροφορία που προκαλεί μια συνεκτική πλάκα ασβεστόλιθου κάτω από τα κερματισμένα βράχια στη Μουτσάρα του Ζαγαρά εκκινεί την ανάγκη δημιουργίας ενός εξηγηματικού πλαισίου, που προφανώς θα είναι μυθολογικό. Το μικρό ανοιχτό πηγάδι, που οι ντόπιοι ονομάζουν Κρύο Πηγάδι, είναι ένα στενός αγωγός που φτάνει μετά από 4 μέτρα σε μια υπόγεια ανάβλυση. Το πηγάδι αναφέρει πρώτος ο περιηγητής του 2ου μ.Χ. αι. Παυσανίας με το όνομα Ιπποκρήνη (κρήνη του Ίππου) και εξηγεί τη γέννησή της πολύ παραστατικά ως αποτέλεσμα του λακτίσματος του Πήγασου, του αλόγου του Βελλεροφόντη, στο πέτρινο σώμα του Ελικώνα. Ο Ησίοδος έβλεπε τις Μούσες να λούζονται στο λιγοστό σήμερα νερό της πηγής Αγανίπη. Αλλού, όπως στη μονή Ζωοδόχου Πηγής στο Νεοχώρι, μια μικρή ανάβλυση θεωρείται αγίασμα και περιβάλλεται με το ανάλογο μυθοπλαστικό περίβλημα.

Πηγάδια

Ονομαστό από την αρχαιότητα υπήρξε το πανάρχαιο πηγάδι κοντά στην κορυφή του Ζαγαρά. Η παρουσία του σχετίστηκε με μυθολογική γένεση και το πηγαδάκι έμεινε γνωστό ως πηγή Ιπποκρήνη.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα κτηνοτροφικών πηγαδιών θα βρούμε στη μεγάλη λάκκα Πέντε Πηγάδια, στη νότια πλευρά του Ζαγαρά. Από τα πέντε πηγάδια του τοπωνυμίου, τα δύο είναι εκτός λειτουργίας και μόνο τα δύο χρησιμοποιούνται συστηματικά. Το κυριότερο, στο ανατολικό άκρο της ομώνυμης λάκκας, εξυπηρετεί ακόμα τα κοπάδια της περιοχής.

Στα αρβανίτικα το πηγάδι λέγεται "πούσι". Όλα τα πηγάδια φέρουν το όνομα του κατασκευαστή ή του ιδιοκτήτη τους. Μερικά από τα επώνυμα πηγάδια στο Ζαγαρά και την Παλιοβούνα είναι το Πούσι Σίνικ ("το πηγάδι του Αγίου Νικολάου"), το Πούσι Τσάμη ("το πηγάδι του Τσάμη"), το Πούσι Βορός, το Πούσι Γκράβετ ("το πηγάδι των γυναικών") και το Πούσι Δυσσέο ("το πηγάδι του Οδυσέα").

Στέρνες

Στις τοποθεσίες όπου το έδαφος δεν είναι πρόσφορο για τη λειτουργία ενός πηγαδιού, οι κτηνοτρόφοι κατέφυγαν στη λύση της λούτσας ή της στέρνας.

Οι λούτσες είναι αβαθείς λάκκοι, σχεδόν πάντα πάνω σε terra rossa, που συγκρατούν το νερό της βροχής, μέχρι να το πιούν τα ζώα ή μέχρι να εξατμιστεί. Κάποιες φορές οι κτηνοτρόφοι υψώνουν τα χείλη της λούτσας ή κατευθύνουν τις γύρω απορροές προς το κοίλο, αλλά συνήθως αρκούνται στο φυσικό τεχνούργημα.

Στον Ελικώνα θα βρούμε τόσο μεγάλες κτιστές στέρνες που αποστραγγίζουν την περιβάλλουσα terra rossa, όσο και αυτοσχέδιες στέρνες με πρόχειρα επιστρωμένους ομβροσυλλέκτες.