Η φύση του Βούρινου

Η χλωρίδα του Βούρινου

Η ιδιαίτερη γεωγραφική θέση και η ετερόκλητη γεωλογική σύνθεση του Βούρινου διέγειραν από τα μέσα του 20ου αιώνα την περιέργεια των βοτανικών και έφεραν εδώ τους ερευνητές K.H Rechinger και Κ. Γουλιμή. Ο κατάλογος που δημοσίευσε ο Γουλιμής λίγο αργότερα έδωσε αμέσως το στίγμα μιας περιοχής με μεγάλο χλωριδικό ενδιαφέρον.

Από το 1972 έως το 1977 και κυρίως το 1982 - με την ευκαιρία των επισκέψεων της Επιστημονικής Ομάδας Ερευνών που συγκρότησε η Γενική Γραμματεία Χωροταξίας και Περιβάλλοντος - ο Γ. Σφήκας έκανε συστηματικές καταγραφές και συνέταξε καταλόγους με πολλές προσθήκες. Λίγα χρόνια μετά, ξεκίνησαν οι εργασίες των A. Strid και Kit Tan, που έλεγξαν την υφιστάμενη πληροφορία για τα φυτά της ορεινής Ελλάδας και κατέληξαν στην έκδοση της μνημειώδους Mountain Flora of Greece, όπου διευκρινίζονται πολλά αμφιλεγόμενα ζητήματα εξάπλωσης και ταξινομικής. Τέλος το 2009, ο δασολόγος Θ. Παπαδόπουλος ολοκληρωσε το μεταπτυχιακό του πάνω στα φυτά της ανώτερης ζώνης του Βούρινου, δίνοντας μια πιο καθαρή εικόνα της ορεινής χλωρίδας της περιοχής, ενώ συνεχίζει την έρευνά του με την ευκαιρία σχετικού διδακτορικού.

Με όλες τις πιο πάνω προσπάθειες, η ποικιλία των φυτών που έχουν καταγραφεί στο Βούρινο σκιαγραφεί την εικόνα μιας ιδιαίτερης, αν όχι ιδιόμορφης, χλωριδικής περίπτωσης, με πολλές αντιστίξεις.

Το πρώτο στοιχείο ιδιαιτερότητας είναι ότι το μισό βουνό αποτελείται από ασβεστόλιθους και το άλλο μισό από οφιόλιθους, δυο πετρώματα με πολύ διαφορετική φυσικο-χημική συμπεριφορά. Η ασβεστολιθική ενότητα εφάπτεται με το επίσης ασβεστολιθικό Σινιάτσικο, ωστόσο η ορεογραφική συνοχή είναι ασθενής λόγω του πολύ χαμηλού αυχένα της Μπάρας. Παρόλα αυτά, αρκετά φυτά που θεωρείτο ότι έχουν αποκλειστική παρουσία στο Βούρινο έχουν βρεθεί και στο Σινιάτσικο.

Ένα παρόμοιο ερώτημα συνάφειας εγείρεται και σε σχέση με τους οφιόλιθους: αν και οι οφιόλιθοι του Βούρινου είναι συγγενείς με τους σερπεντίνες της Πίνδου (και της Όρθρης, ότι και αν σημαίνει αυτό οικολογικά), χωρίζονται ωστόσο από αυτούς με μια πλατιά ζώνη χαμηλού υψομέτρου μολασσικών ιζημάτων. Η απόσταση αυτή, μαζί με τη σημαντική διαφορά υψομέτρων και την απουσία από το Βούρινο χαρακτηριστικών «καζανιών» της ειδογένεσης, όπως τα φαράγγια και η αλπική ζώνη, περιόρισε την επιρροή των βιολογικών διεργασιών που χάρισαν στην Πίνδο δεκάδες τοπικά ενδημικά είδη, ειδικά στις σερπεντινικές ενότητες, όπως ο Σμόλικας και η Βάλια Κάλντα. Ωστόσο, καθώς η έρευνα προχωρά, κάποια φυτά που είχαν εντοπιστεί μόνο στο Βούρινο καταγράφονται σταδιακά και στην Πίνδο.

Τέλος, η επαφή του Βούρινου με τη μεσημβρινή ορεογραφική γέφυρα ανάμεσα στον Όλυμπο και την Πίνδο, δηλαδή την σειρά Τίταρος, Καμβούνια, Χάσια και Ζυγός είναι επίσης άτονη, καθώς διακόπτεται από τη χαμηλή ζώνη των Βεντζίων και τον Αλιάκμονα. Παρόλα αυτά, φαίνεται ότι η χλωρίδα της ασβεστολιθικής ενότητας του Βούρινου έχει αρκετές συγγένειες με την αντίστοιχη χλωρίδα της Βουνάσας, τουλάχιστον όπως εκφράζεται από την παρουσία ειδών περισσότερο ή λιγότερο στενής κατανομής, όπως το Hesperis theophrasti subsp. rechingeri, η Viola macedonica και η Saxifraga carpetana subsp. graeca.

Συνυπολογίζοντας ότι από τα εσωτερικά βουνά, όπως ο Βούρινος, λείπουν ορισμένοι τύποι βιοτόπων, όπως τα φρύγανα - μια παρεξηγημένη ζώνη, που αποδεικνύεται θησαυρός βιοποικιλότητας στα περιμεσογειακά βουνά και τα νησιά -, ότι συνήθως οι θαμνότοποι της ενδοχώρας είναι φτωχότεροι σε είδη από τις αντίστοιχες διαπλάσεις των παράκτιων ζωνών και ότι τέλος οι κορυφές του Βούρινου σταματούν εκεί που αρχίζει ο παράδεισος των υποαλπικών και αλπικών φυτών, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η ποικιλία των καταγεγραμμένων φυτών είναι μάλλον εντυπωσιακή. Οι σημερινές εκτιμήσεις αναφέρονται σε περίπου 500 είδη, ένα μέγεθος που σίγουρα υπολείπεται του πλούτου των μεγάλων βουνών (πχ. Τύμφη, πάνω από 1700 είδη), αλλά δείχνει τη δυναμική που μπορεί να κρύβουν οι μικροί και μεμονωμένοι όγκοι όταν συντρέχουν ιδιαίτεροι περιβαλλοντικοί παράγοντες.

Αυτές ακριβώς οι ειδικές περιβαλλοντικές συνθήκες, συγκεκριμένα η γεωγραφική απομόνωση και κυρίως η παρουσία της οφιολιθικής μάζας συνηγόρησαν στη δημιουργία στενοενδημικών ειδών, ένας μηχανισμός που κινητοποιείται συχνά χάρην της προσαρμογής των φυτικών πληθυσμών στις τοπικές συνθήκες. Έτσι εδώ έχουν αναγνωριστεί τα πιο κάτω επτά αποκλειστικά ενδημικά του Βούρινου - επτά τοπικά ενδημικά φυτά σε ένα μικρό ορεινό συγκρότημα είναι ένας αξιοσημείωτος αριθμός - και αρκετά είδη που είναι ελληνικά ενδημικά, ορισμένα από τα οποία απαντώνται μόνο στο Βούρινο και το Σινιάτσικο.

• Drymocallis longisepala subsp. longisepala. Αν και άλλαξε γένος (παλιότερα ταξινομείτο ως Potentilla geoides), παραμένει μια όμορφη ποτεντίλλα των οφιολίθων του Βούρινου.
• Onosma elegantissima. Ένα σερπεντινόφιλο Onosma, με τα χαρακτηριστικά κεκλιμένα άνθη του γένους. Παλιότερα θεωρείτο δυσεύρετο, πιο πρόσφατα έχει εντοπιστεί σε πολλές θέσεις της ανώτερης ζώνης του Βούρινου.
• Peucedanum vourinense. Φυτό που εύκολα περνά απαρατήρητο, ενδημεί σε πετρώδη και διαταραγμένα εδάφη των μέσων υψομέτρων του Βούρινου.
• Silene parnassica subsp. vourinensis. Μοναδικό σερπεντινόφιλο υποείδος ενός αρκετά ποικίλου είδους.
• Silene vulgaris subsp. vourinensis. Δυσδιάκριτες οι διαφορές του σερπεντινόφιλου ενδημικού υποείδους vourinensis σε σχέση με τα άλλα υποείδη αυτού του πολύμορφου είδους.
• Stachys goulimyi. Στο ονομα του είδους τιμάται ο έλληνας βοτανικός Κ. Γουλιμής, ίσως ο σημαντικότερος ερευνητής της χλωρίδας του Βούρινου.
• Scutellaria rupestris subsp. rechingeri. Παρούσα τόσο στους ασβεστόλιθους, όσο και στους οφιόλιθους. Στο όνομα του υποείδους τιμάται ο πρώτος ερευνητής του Βούρινου, K.H. Rechinger.

Επίσης, η περιοχή περιλαμβάνει αρκετά ελληνικά ενδημικά, από τα οποία τα πιο κάτω είναι καθαρά ορεινά είδη. Κάποια φυτά, όπως το Alyssum heldreichii και η Bornmuellera tymphaea, σχετίζονται σαφώς με τους σερπεντίνες, ενώ άλλα, όπως η Hesperis theophrasti subsp. rechingeri, ενδημούν αποκλειστικά στον ασβεστόλιθο.

• Allium heldreichii. Ένα ορεινό αγριόσκορδο της ηπειρωτικής Ελλάδας, με εντυπωσιακό μωβ «κεφάλι».
• Alyssum heldreichii. Σερπεντινόφιλο είδος της Πίνδου και του Ολύμπου με μεγάλο υψομετρικό εύρος.
• Bornmuellera tymphaea. Χαρακτηριστικό είδος των οφιόλιθων, ένα από τα λίγα φυτά που κάνουν το «άλμα» από την Πίνδο μέχρι το Βούρινο.
• Centaurea pelia. Αυτή η κενταύρια «του Πηλίου» (περιοχή όπου περιγράφηκε) έχει ευρεία εξάπλωση στη χαμηλή και μέση υψομετρική ζώνη της χώρας.
• Cerastium brachypetalum subsp. pindigenum. Το πολύμορφο είδος Cerastium brachypetalum περιλαμβάνει αρκετά υποείδη, από τα οποία κάποια είναι ελληνικά ενδημικά.
• Hesperis theophrasti subsp. rechingeri. Αυτή η όμορφη Hesperis είναι παρούσα μόνο στην κορυφή της Βουνάσας και στα ανώτερα σημεία των ασβεστολίθων του Βούρινου.
• Silene damboltdiana. Μια σιληνή των οφιολίθων της Βόρειας Ελλάδας, άφθονη μέσα στη ζώνη εξάπλωσής της.
• Thymus teucrioides subsp. candilicus. Το υποείδος πήρε το όνομά του από το όρος Καντήλι της Εύβοιας. Το συναντάμε κυρίως στα μικρά οφιολιθικά βουνά της χώρας.
• Viola vourinensis. Κίτρινη, μωβ ή τρίχρωμη, η εντυπωσιακή αυτή βιόλα ενδημεί στο Βούρινο και το Σινιάτσικο
• Nepeta argolica subsp. vourinensis. Αρχικά αναγνωρίστηκε στο Βούρινο, αλλά μετά βρέθηκε και στο Σινιάτσικο.

Εντυπωσιασμένοι από την βοτανική ποικιλία και την ιδιαίτερη πετρολογική και βιογεωγραφική περίπτωση του Βούρινου, οι ερευνητές του τέλους του 20ου αιώνα καταχώρησαν κάποια βαλκανικά είδη ως νέα taxa και μάλιστα στενοενδημικά του βουνού. Χάρη στην ένταση της έρευνας σε όλα τα Βαλκάνια και τις εξελίξεις της βοτανικής, κάποιες από αυτές τις ταξινομήσεις, όπως τα πιο κάτω, ειδώθηκαν κάτω από μια ευρύτερη οπτική και αναθεωρήθηκαν.

Συγκεκριμένα:

• Η Inula ensifolia παλιότερα λεγόταν Inula serpentinica, όνομα που τόνιζε την παρουσία της στα σερπεντινικά πετρώματα του Βούρινου, του οποίου θεωρήθηκε ενδημικό. Σήμερα εντάσσεται σε ένα ευρύοικο ευρασιατικό είδος που εμφανίζεται στη Βόρεια και ΒΑ Ελλάδα.
• Η Potentilla tridentula θεωρείτο μέχρι πρόσφατα ενδημικό του Βούρινου ως Potentilla goulandrii, όνομα που τιμούσε τη στήριξη της ομώνυμης οικογένειας στη βοτανική επιστήμη. Σήμερα ταξινομείται ως βαλκανικό είδος με παρουσία στα βουνά της Μακεδονίας (Βούρινος, Σινιάτσικο, Πιέρια κλπ).
• Τέλος, άτομα της ίριδας Iris attica που είχαν καταγραφεί στο Βούρινο, ταξινομήθηκαν (και μάλιστα σχετικά πρόσφατα) ως Iris falcata, ενδημικό του Βούρινου. Σήμερα θεωρείται ότι τα φυτά του Βούρινου ανήκουν στην ποικιλόχρωμη και πολύ κοινή Iris attica, η οποία ενδημεί στη νότια Βαλκανική και αντικαθίσταται βορειότερα από την Iris pumila.

Τέλος, στο Βούρινο συναντάμε πολλά ασυνήθη φυτά, κυρίως βαλκανικής κατανομής, όπως τα πιο κάτω:

• Achillea holosericea. Μια τυπική Αχίλλεα των βουνών, με βαλκανική εξάπλωση και ευρεία παρουσία στην Ελλάδα.
• Alkanna pulmonaria. Βαλκανικό είδος με παρουσία στην Ν. Πίνδο και τα βουνά της Μακεδονίας (Βούρινος, Σινιάτσικο, Τρικλάριο, Πιέρια κλπ).
• Anthyllis vulneraria subsp. bulgarica. Τα φυτά του Βούρινου της κιτρινόχρωμης αυτής ανθυλίδος είχαν αποδοθεί αρχικά στην Anthyllis serpentinicola, που έχει πλέον καταργηθεί. Η bulgarica, όπως και τα άλλα δύο υποείδη του βασικού είδους που έχουν βρεθεί στο Βούρινο είναι σερπεντινόφιλα.
• Campanula cervicaria. Μια καμπανούλα της Παλαιαρκτικής που συναντάται πάνω από τα 1200 μ. στα βουνά της βόρειας Ελλάδας.
• Dianthus haematocalyx subsp. haematocalyx. Ένας από τα πέντε είδη Δίανθου που έχουν καταγραφεί στο Βούρινο, βαλκανικό φυτό που το συναντάμε κυρίως στα βουνά της κεντρικής Βόρειας Ελλάδας.
• Dianthus viscidus. Από τα πιο διαδεδομένα μέλη του γένους των Δίανθων, με έντονη παρουσία από τα μέσα υψόμετρα έως και τις αλπικές κορυφές.
• Erysimum calycinum. Ένα από τα πολλά ασυνήθη Erysimum της χώρας μας, με σχετικά ευρεία κατανομή. Στο Βούρινο ενδημεί σε πετρώδεις εκτάσεις στη ζώνη του ασβεστόλιθου.
• Helictochloa aetolica. Μέχρι πρόσφατα ταξινομείτο ως Helictotrichon aetolicum. Βαλκανικό είδος που στο Βούρινο ενδημεί μόνο πάνω στη δυτική κορυφογραμμή.
• Iris reichenbachii. Ορεινό βαλκανικό είδος που στην Ελλάδα έχει βρεθεί τόσο σε ασβεστόλιθους, όσο και σε οφιόλιθους και σε μια ευρεία ζώνη που περιλαμβάνει τα βουνά των συνόρων, την Πίνδο και κάποια νησιά του Αιγαίου.
• Lilium chalcedonicum. Παρόν στο ημιορεινό και το ορεινό δάσος της νότιας και δυτικής Ελλάδας, το πανέμορφο «Τουρκολούλουδο» είναι βαλκανικό ενδημικό που συναντάται κυρίως στα ανοίγματα του δάσους του Βούρινου.
• Lilium martagon. Με ευρεία ευρωπαϊκή εξάπλωση, το εντυπωσιακό αυτό είδος συναντάται σε ανοίγματα δασών από το Βελούχι και το Πήλιο μέχρι το Βούρινο και το Γράμμο.
• Linum elegans. Ένα βαλκανικό κίτρινο Linum των ασβεστολιθικών πετρότοπων.
• Parnassia palustris. Τυπικό φυτό των ορεινών νερών, με ευρεία εξάπλωση και υψομετρική και γεωλογική ελαστικότητα.
• Pedicularis leucodon. Φυτό των βουνών της Βόρειας Ελλάδας, όπου στολίζει τους πετρότοπους με τους λαμπερούς κίτρινους στροβίλους του.
• Phelipanche nowackiana. Τα φυτά του Βούρινου ταξινομήθηκαν αρχικά ως Orobanche rechingeri. Χαρακτηριστικό φυτό που παρασιτεί σε φυτά των γενών Alyssum και Bornmuellera. Ενδημεί στους οφιόλιθους της ηπειρωτικής Ελλάδας
• Ruscus aculeatus. Ένας ενδιαφέρων θάμνος με οξύληκτα φυλλοκλάδια, που έχει ευρύτατη εξάπλωση στην Ελλάδα. Η συλλογή της Λαγομηλιάς λόγω των πολύπλευρων θεραπευτικών ιδιοτήτων της (μέσω αφεψημάτων κλπ) εγείρει σε ορισμένες περιοχές ανησυχίες για την διατήρηση των πληθυσμών της.
• Tulipa australis. Η τυπική τουλίπα των ελληνικών βουνών εξαπλώνεται στην περιμεσογειακή ζώνη και την Ανατολία.
• Verbascum adenanthum. Ένα βαλκανικό Verbascum που ενδημεί στη ζώνη 1000 με 1800 μ., κυρίως σε οφιολιθικά εδάφη στην Πίνδο, αλλά και σε ασβεστόλιθους σε άλλα βουνά της βόρειας χώρας.
• Viola macedonica. Τυπική βαλκανική βιόλα της ηπειρωτικής Ελλάδας, μέλος μιας ομάδας με αρκετά κοινά φαινολογικά χαρακτηριστικά και έντονες ταξινομικές παλλινδρομήσεις.

Οι ορχιδέες

Είτε λόγω της εστίασης της έρευνας σε συγκεκριμένους τύπους τοπίων, είτε λόγω της μικρής συνάφειας των βιοτόπων και της βιογεωγραφίας του βουνού με τις απαιτήσεις των ορχιδεών, στο Βούρινο έχουν καταγραφεί μόλις τέσσερα είδη ορχιδέας: Dactylorhiza sambucina, Orchis mascula, Anacamptis laxiflora και Orchis ustulata. Είναι βέβαιο ότι μια ματιά σε άλλες περιοχές, όπως στο δρυοδάσος και τους θαμνώνες, θα αποκαλύψει και άλλα είδη.

Βοτανικό Μουσείο Σιάτιστας

Το Βοτανικό Μουσείο Σιάτιστας οργανώθηκε από τον Ορειβατικό Σύλλογο Σιάτιστας, φιλοξενείται στο Τραμπάντζειο Γυμνάσιο και λειτουργεί από το 1989 με σκοπό την ανάδειξη και την προστασία του βιολογικού πλούτου του Βούρινου. Στο μουσείο εκτίθενται φωτογραφίες και δείγματα 700 ειδών φυτών και 500 πεταλούδες.

Επικοινωνία: +30 24650 22254. Ωράριο λειτουργίας: Τρίτη έως Παρασκευή (10:00–14:00).

Κείμενο & φωτογραφίες: Τ. Αδαμακόπουλος

Πηγές

Χατζημπίρος Κ. 1983 (συντονιστής). Έκθεση για την αξιολόγηση και τη διαχείριση της Κοιλάδας του Μεσιανού Νερού του όρους Βούρινος. Εθνικό Συμβούλιο Χωροταξίας και Περιβάλλοντος
Παπαδόπουλος Θ. 2009. Χλωριδική έρευνα σε θαμνώνες και υπαλπικά λιβάδια του όρους Βούρινος (Δ. Μακεδονία). Μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία. ΑΠΘ, Σχολή Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη.