Αρχαίες και μεσαιωνικές
πόλεις και κάστρα
της Καλύμνου

Μέχρι τον 6ο αι. η Τέλενδος και η Κάλυμνος ήταν ενωμένες και αποτελούσαν ένα ενιαίο νησί. Στο ρηχό λαιμό που ένωνε τα δύο σημερινά νησιά απλωνόταν η η αρχαία Ποθαία, γύρω από την οποία αναπτύσσονταν ένα ισχυρό πλέγμα οχυρών και παρατηρητηρίων. Μέρος αυτού του δικτύου ήταν το κάστρο του Αγίου Κωνσταντίνου, το κάστρο Καστέλλι και το οχυρό της Γαλατιανής.

Όπως φαίνεται και από τον πιό πάνω χάρτη ανάλυσης οπτικού πεδίου, το Καστέλλι λειτουργούσε κυρίως ως οπτική γέφυρα ανάμεσα στο μεγάλο παρατηρητήριο της Γαλατιανής και το κάστρο του Αγίου Κωνσταντίνου, που με τη σειρά του ανέφερε στην αρχαία πόλη.

Το 535 μ.Χ. έγινε ένας μεγάλος σεισμός και μέρος του ενιαίου νησιού, μαζί με τη λουρίδα όπου βρισκόταν η Ποθαία βυθίστηκε.

Η επίσκεψη στα περισσότερα οχυρά είναι ελεύθερη (και ανεξέλεκτη), εκτός από το Κάστρο της Χώρας, όπου πρέπει να επικοινωνήσετε με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου στα τηλέφωνα +30 22430 59092, +30 22430 59092 και +30 22430 23113.

Το Κάστρο της Χώρας Καλύμνου

Το Κάστρο της Χώρας Καλύμνου είναι μια μεγάλη τειχισμένη περιοχή, που καταλαμβάνει έκταση 30.5 στρεμμάτων πάνω σε ένα βραχώδες επικλινές ύψωμα με υψόμετρα που αρχίζουν από τα 150 και φτάνουν τα 250 μ. Το ύψωμα είναι τειχισμένο από όλες τις πλευρές, εκτός από τη δυτική, όπου ο κάθετος βράχος που πέφτει προς τη χαράδρα Λαγκάδα κάνει περιττή κάθε οχύρωση.

Το τείχος είναι κατασκευασμένο από αργολιθοδομή πάχους 1.5 μ. ενισχυμένο εξωτερικά με ιασβεστοκονίαμα. Το ύψος του φτάνει τα 7 μ. και έχει μία κύρια είσοδο στη νοτιοδυτική πλευρά με ισχυρή πετρόχτιστη πύλη και κινητή θύρα-γέφυρα, η οποία ανεβοκατέβαινε με τη βοήθεια αλυσίδας. Επί Τουρκοκρατίας ανοίχτηκε μια μικρότερη είσοδος στη βορειοδυτική ακμή, το “πορτέλι”. Σώζονται ερείπια ενός πλήρως αναπτυγμένου και πυκνοδομημένου μεσαιωνικού οικισμού, με πολυάρισθμες οικίες, δεξαμενές, ένα ελαιοτριβείο, τη λεγόμενη “Γούρνα” και δέκα εκκλησίες σε καλή κατάσταση, που οι περισσότερες διατηρούν τοιχογραφίες των μεταβυζαντινών χρόνων. Στη μέση του ανατολικού τείχους διατηρείται ένας πύργος, που επί Τουρκοκρατίας ήταν εξοπλισμένος με κανόνια.

Το Κάστρο, κτίστηκε τον 10ο αι. κατά την περίοδο της Μακεδονικής Δυναστείας του Βυζαντίου, για την προστασία του πληθυσμού από τις επιδρομές του Οθωμανού πειρατή Τζαχά. Έπαθε μεγάλες καταστροφές από σεισμό το 1492, αλλά ανακαινίστηκε άμεσα από τους Ιωαννίτες ιππότες της Ρόδου, που κατείχαν τα Δωδεκάνησα από το 1309 έως το 1522. Μετά τη διεύρυνση και επισκευή του, οργανώθηκε και απετέλεσε το οικιστικό κέντρο της Καλύμνου.

Τα σπίτια είναι κυρίως μονόχωρες ισόγειες κατασκευές, αλλά υπάρχουν και μεγαλύτερα διώροφα. Υπολογίζεται ότι ο μόνιμος πληθυσμός έφτανε τους 1000 κατοίκους. Η κατοίκηση στο Κάστρο συνεχίστηκε ως τις αρχές του 18ου αι. με τους τελευταίους κατοίκους του να το εγκαταλείπουν το 1912.

Σήμερα, η προσπέλαση του Κάστρου γίνεται από το παλιό καλντερίμι με τα 235 σκαλοπάτια, ξεκινώντας από το κέντρο της Χώρας (Παναγία Τσικούων).

Το Κάστρο της Χρυσοχεριάς ή Πέρα Kάστρο

Το Κάστρο της Χρυσοχεριάς ή Πέρα Kάστρο είναι μεμονωμένο οχυρό, χτισμένο στην κορυφή βραχώδους αντερείσματος, που αρχικά χρησίμευε ως παρατηρητήριο, εποπτεύοντας τη λεκάνη της Πόθιας και το λιμάνι και ελέγχοντας την πρόσβαση στο Κάστρο της Χώρας.

H οχύρωση έχει σχήμα επιμήκους ρόμβου, με κύρια όψη στη Ν πλευρά, ενώ το υπόλοιπο της οχύρωσης προστατευόταν από τη φυσική διαμόρφωση του βράχου. H κύρια είσοδος βρισκόταν στη Β πλευρά, η πρόσβαση, όμως, ήταν εφικτή και από το Ν τείχος. Mία δεύτερη μεταγενέστερη είσοδος υπήρχε στην Α πλευρά του Ν τείχους. Εντός του κάστρου υπήρχαν στέρνες και άλλα οικοδομήματα, ενώ κάτω από το λόφο βρίσκονταν τρεις ανεμόμυλοι κωνικού σχήματος που περιβάλλονταν από κυκλικά τείχη με πολεμοθυρίδες. Αυτοί οι ανεμόμυλοι μπορούν να χρονολογηθούν μετά το 1522. Στα τείχη του ημικυκλικού πύργου της Ν πλευράς του κάστρου σώζονται οικόσημα του Fantino Querini, διοικητή της Kω, και του Μεγάλου Μαγίστρου Jean Bonpart de Lastic (1437-1454). Στο Ν τείχος υπάρχουν οικόσημα του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη και του ιππότη Giacopo Geltru, διοικητή της Kω μετά το 1466.

Tο κάστρο της Χρυσοχεριάς, μαζί με τους μύλους, αποτελούσε προσωπική περιουσία και κατοικία του καστελάνου, που ήταν διοικητής Καλύμνου, Κω, Λέρου και Νισύρου. Πιθανολογείται ότι αξιοποιήθηκε από τον Querini (1436-1453), ο οποίος το ενέταξε στο αμυντικό σύστημα του νησιού.

Το Κάστρο εγκαταλείφθηκε σχετικά νωρίς, στα τέλη του 15ου αιώνα, επειδή λόγω του μικρού μεγέθους του δεν μπορούσε να αντεπεξέλθει στις ανάγκες των πληθυσμού που αναζητούσε προστασία από τις αδιάκοπες επιδρομές των Τούρκων. Εξάλλου, το Μεγάλο Κάστρο της Χώρας που παραδόθηκε στα 1495, κάλυψε τις ανάγκες αυτές, καθιστώντας άχρηστο πλέον το Κάστρο της Χρυσοχεριάς.

Στο εσωτερικό του κάστρου τα λίγα οικοδομήματα διατηρούνται σε καλή κατάσταση: Μία ορυκτή και κτιστή αποθήκη τροφών, δύο εκκλησάκια, το νεότερο του Αγίου Γεωργίου και το παλαιότερο της Παναγίας. Στα ανατολικά του βρίσκεται το εκκλησάκι της Μεταμορφώσεως του Χριστού και στα δυτικά το εκκλησάκι του Αγίου Ιαάννη του Προδρόμου, και τα δύο με μεταβυζαντινές τοιχογραφίες.

Το κάστρο Καστέλλι

Το Καστέλλι είναι παραθαλάσσιο βυζαντινό κάστρο στην βορειοδυτική Κάλυμνο χτισμένο σε ένα χαρακτηριστικό βράχο του ακρωτηρίου Ασπροπουντάρι.

Από την τοιχοποιΐα φαίνεται ότι η αρχική φάση του οχυρού είναι πιθανόν παλιότερη και από τα πρώιμα Βυζαντινά χρόνια. Το οχυρό ανήκε στο αμυντικό σύστημα της αρχαίας πόλης Πόθαιας και μετά την βύθισή της (6ος αι.) η σημασία του μειώθηκε. Για ένα διάστημα επόπτευε τη χερσαία και θαλάσσια δίοδο προς τον Εμποριό, αλλά σταδιακά εγκαταλείφθηκε.

Κάστρο Τελένδου ή Κάστρο Αγίου Κωνσταντίνου

Εκτεταμένα ερείπια βυζαντινού οικισμού και τείχους κάστρου καταλαμβάνουν επικλινή πλαγιά σε απομακρυσμένη και δυσπρόσιτη θέση με ισχυρά αμυντικά προσόντα. Φαίνεται ότι το κάστρο αποτελούσε καταφύγιο των κατοίκων της αρχαάις Πόθαιας, ρόλο που διατήρησε και μετά την καταστροφη της (6ος αι.), αλλά με μειωμένη σημασία.

Ανάμεσα στα ερείπια διατηρούνται πολλές μικρές και τουλάχιστον 4 μέγάλες δεξαμενές καθώς και μεγάλη βασιλική, στο ένα κλίτος της οποίας έχει κτιστεί το νεότερο εκκλησάκι του Αγίου Κωνσταντίνου.

Το Κάστρο Γαλατιανής

Το Κάστρο Γαλατιανής είναι οχυρωματικό έργο των μέσων βυζαντινών χρόνων, κοντά στην κορυφή του όρους Γαλατιανή (υψόμετρο 589 μ.).

Το κάστρο της Γαλατιανής κατασκευάστηκε τον 7ο αι. για προστασία από τις Αραβικές επιδρομές της εποχής και στο εσωτερικό του αναπτύχθηκε ο μεσαιωνικός οικισμός της Γαλατιανής, που κατοικήθηκε μέχρι και τον 10ο αι. Τα τείχη του είχαν πάχος από 1,35 και 1,6 έως 2 μέτρα και κάλυπταν την νότια και δυτική πλευρά του οικισμού, οι υπόλοιπες ήταν ατείχιστες και προστατεύονταν από απόκρημνο γκρεμό. Σώζονται αρκετά λείψανα οικιών, μια μεγάλη υπόγεια δεξαμενή και άλλα έργα υδρονομίας.